TIỂU SỬ LÊ NGỘ CHÂU
Tuổi
Quý Hợi, sinh ngày 30/12/1923 tại làng Phú Tài, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam
vùng đồng bằng sông Hồng. Có thời gian theo kháng chiến chống Pháp. Tới năm
1951 Lê Ngộ Châu hồi cư về Hà Nội, dạy học, làm hiệu trưởng một trường trung
học tư thục ở tuổi 29. Di cư vào Nam 1954, gia nhập Hội Văn hóa Bình dân với
một hệ thống Trường Bách khoa Bình Dân ở các tỉnh miền Nam và Hội VHBD có xuất
bản một nội san với tên Bách Khoa Bình Dân.
LỊCH SỬ BÁO BÁCH KHOA
—
1957 một tạp chí có tên Bách Khoa do hai ông Huỳnh Văn Lang, Hoàng Minh
Tuynh sáng lập, xuất bản mỗi tháng hai kỳ, với quan niệm là: “Diễn đàn chung
của tất cả những người tha thiết đến các vấn đề Chính trị, Kinh tế, Văn hóa, Xã
hội.”
Nguồn
tài chánh ban đầu của Bách Khoa là do đóng góp của một nhóm 30 người, gồm những
nhà giáo, nhà báo, chuyên viên hay công tư chức cao cấp thời bấy giờ; mỗi người
góp 1.000 đồng (lương tháng hàng giám đốc lúc đó khoảng 5.000 đồng) , tổng cộng
được 29.500 đồng, một số tiền phải nói là khá lớn (theo TS Phạm Đỗ Chí, thì
1 US$ = 35 VN$ và số tiền ấy tương đương với hơn 20 lạng vàng theo thời giá
1957 lúc bấy giờ). Tên của họ được in nơi bìa sau của những số báo Bách
Khoa giai đoạn đầu, có thể kể: Lê Đình Chân, Tăng Văn Chỉ, Đỗ Trọng Chu, Lê
Thành Cường, Trần Lưu Dy, Lê Phát Đạt, Nguyễn Văn Đạt, Nguyễn Lê Giang, Phạm
Ngọc Thuần Giao, Nguyễn Hữu Hạnh, Lê Văn Hoàng, Nguyễn Văn Khải, Phạm Duy Lân,
Nguyễn Quang Lệ, Trần Long, Bùi Bá Lư, Dương Chí Sanh, Nguyễn Huy Thanh, Bùi
Kiến Thành, Hoàng Khắc Thành, Phạm Ngọc Thảo, Bùi Văn Thịnh, Nguyễn Tấn
Thịnh,Vũ Ngọc Tiến, Võ Thu Tịnh, Nguyễn Tấn Trung, Phạm Kim Tương, Hoàng Minh
Tuynh, Bùi Công Văn. (Chỉ có 29 tên, một người đóng 500 đồng, không được nêu
tên trong danh sách này).[5]
Có
tác giả cho rằng nhóm 30 người đó họ chỉ góp tiền chứ “không tham gia
viết lách gì cho Bách Khoa” điều này không hoàn toàn đúng, vì chúng ta có
thể thấy ngay từ mấy số đầu Bách Khoa đã có các bài viết mà tác giả cũng có tên
trong danh sách những người góp vốn cho Bách Khoa như: Phạm Ngọc Thảo (Thế
nào là Quân đội mạnh, BK số 1), Hoàng Minh Tuynh (Nên để trẻ được tự do
hay nên nghiêm khắc với trẻ), Bùi Văn Thịnh (Một giai đoạn mới chính
sách kinh tế, BK số 1 & 2], Đỗ Trọng Chu (Trung cộng tấn công Hoa
kiều ở Đông Nam Á, BK số 2), Phạm Duy Lân (Bao giờ trời lại sáng,
BK số 3, Chiến tranh tương lai, BK số 24), Nguyễn Huy Thanh (Vấn đề
tài trợ những tiểu xí nghiệp, BK số 3, Quỹ tiết kiệm, BK số 5), Tăng
Văn Chỉ (Quân bình giá vật, một biện pháp tạm thời và rất cần để chấn hưng
kinh tế, BK số 6), Võ Thu Tịnh (Tìm hiểu quốc cơ: Pantja Sila của cộng
hòa Nam Dương, BK số 7)…
Chủ
nhiệm ban đầu của Bách Khoa là Huỳnh Văn Lang, sinh ngày 26/7/1922, hơn Lê Ngộ
Châu một tuổi, gốc người Nam quê ở Trà Vinh, vùng đất cực nam hạ lưu sông Cửu
Long, là con một đại điền chủ giàu có, trong một gia đình Thiên Chúa giáo toàn
tòng, từng được du học Pháp, Canada và Mỹ rất sớm. HVL được ông Ngô Đình Diệm
mời về và là nhân vật số 2 của đảng Cần Lao với chức danh Tổng bí thư Liên Kỳ
Bộ Nam Bắc Việt, là một đảng của chính quyền thời bấy giờ. Do HVL lúc đó đang
làm Giám đốc Viện Hối Đoái, nên tờ báo Bách Khoa có những thuận lợi, dễ dàng
lấy được nhiều trang quảng cáo đắt giá từ các ngân hàng, và các công ty thương
mại lớn như Shell, BGI, Air Vietnam, Air France… nên trong mấy năm đầu, với sẵn
một số vốn lớn và có tiền quảng cáo hàng tháng, báo Bách Khoa có khả năng sống
độc lập về tài chánh.
Theo
ông Huỳnh Văn Lang thì: “Người thư ký tòa soạn ban đầu của Bách Khoa là bà
Phạm Ngọc Thảo hay Phạm Thị Nhiệm, là em gái của GS trường Petrus Ký Phạm Thiều
đã tập kết ra Bắc. Bà Phạm Ngọc Thảo là người đã mời được một số cây bút cộng
tác ban đầu cho Bách Khoa như học giả Nguyễn Hiến Lê, BS Nguyễn Văn Ba, BS
Dương Quỳnh Hoa và nhứt là nhà văn Nguiễn Ngu Í, rồi chính anh Nguiễn Ngu Í, đã
giới thiệu thêm Bùi Giáng, Nguyễn Thị Hoàng và nhiều tác giả khác. Bà Thảo cũng
có viết một ít bài trong các số báo đầu với bút hiệu là Minh Phong.” [6]
Như
vậy, trong khoảng năm đầu 1957-1958, Lê Ngộ Châu chưa thực sự có vai trò quan
trọng trong tòa soạn báo Bách Khoa. Nhưng rồi sau này, phải tới Số Kỷ niệm
Mười năm, Bách Khoa 241-242 [15/1/1957-15/1/1967], chúng ta mới biết đích thực
được ngọn nguồn của tờ Bách Khoa. Ngay nơi trang mở đầu, sau khi nhắc lại
mấy câu thay lời phi lộ trên số Bách Khoa số ra mắt, có lẽ không ai khác hơn là
Lê Ngộ
Châu
trong vai chủ nhiệm thay thế ông Huỳnh Văn Lang đã viết những dòng chữ như sau
và ký tên Bách Khoa Thời Đại:
“Hồi ấy chiến tranh chấm dứt từ lâu, tiếng súng bình định ở một vài địa phương
không còn nữa, Quốc hội Lập hiến được bầu, Hiến pháp đương soạn thảo, những
người có nhiệt tâm thiện chí ai cũng náo nức muốn đem trí óc, sức lực của mình
cố gắng làm cho miền Nam tự do thực giàu mạnh, phương sách hiệu quả nhất để
ngăn ngừa cộng sản nảy nở và xâm nhập. Một nhóm anh em gồm một số trí thức, nhà
văn, nhà báo, nhà giáo, công tư chức, trong trào lưu hăng say đó, cũng
muốn có một diễn đàn độc lập để góp ý với chính quyền, bày tỏ nhận xét, cảm
nghĩ của mình trong công cuộc hàn gắn vết thương chiến tranh và phục hưng xứ
sở. Diễn đàn ấy, tạp chí với ý hướng ấy, xin xuất bản trong nửa năm trời mà vẫn
không được phép. Về sau đành phải mượn lại giấy phép một nội san của Hội Văn
Hóa Bình Dân – tờ Bách Khoa Bình Dân – nên vì vậy tờ báo của quý bạn mới mang
danh hiệu Bách Khoa và mãi tới ngày 15/1/1957 mới ra mắt bạn đọc được.”
Và
như vậy đã rất rõ, đâu là cội nguồn của tờ báo, Bách Khoa đã phải khởi đầu bằng
giấy phép của một “nội san” thuộc Hội Văn Hóa Bình Dân.
Sự kiện nhóm sáng lập Bách Khoa, trong suốt nửa năm mà không xin được giấy phép
ra báo – khi mới bước vào năm thứ hai của nền
Đệ Nhất Cộng Hòa, đã hé lộ ra ý hướng của một nền “dân chủ tập trung”
của chính quyền thời bấy giờ và hầu như được mọi người chấp nhận – và
cũng còn quá sớm để nói tới manh nha một chế độ độc tài về sau này.
—
1957, địa chỉ ban đầu của tòa soạn Bách Khoa là 55 Bà Huyện Thanh Quan, Phòng
42, Sài Gòn, địa chỉ thứ hai là nhà in Văn Hóa cũng là nơi in báo Bách Khoa,
412-414 Trần Hưng Đạo, Sài Gòn, và phải từ số báo 40 (1/9/1958), Bách Khoa mới
chính thức có một tòa soạn:160 Phan Đình Phùng, Sài Gòn, được coi như một địa
chỉ dấu ấn / landmark lâu dài nhất của Bách Khoa trong lịch sử báo chí
miền Nam.
—
1958, khi Huỳnh Văn Lang đi tu nghiệp ở Mỹ, Lê Ngộ Châu được ông Hoàng Minh
Tuynh – lúc đó đang làm Phó Giám đốc Viện Hối Đoái, giới thiệu với chủ nhiệm
Huỳnh Văn Lang vào làm cho Bách Khoa như một thư ký tòa soạn. Trên thực tế từ
đây, Lê Ngộ Châu là người trực tiếp điều hành tờ Bách Khoa, cho dù chủ nhiệm
Huỳnh Văn Lang vẫn đứng tên.
—
1963, sau cuộc đảo chánh 1/11/1963 của quân đội, hai anh em ông Ngô Đình Diệm /
Ngô Đình Nhu bị thảm sát, chấm dứt 9 năm nền Đệ Nhất Cộng Hòa, ông Huỳnh Văn
Lang bị bắt vì có liên hệ làm kinh tài cho Đảng Cần Lao; một thời gian sau cho
tới tháng 2/1965, ông HVL mới không còn đứng tên chủ nhiệm trên manchette
Bách Khoa.
—
1965, trong số Kỷ niệm 8 năm, cũng là số Xuân Ất Tỵ, Bách Khoa 193-194 đã có
nhiều bước cải tiến: nội dung ngày càng đa dạng và cân bằng hơn, với quan niệm
của chủ nhiệm Lê Ngộ Châu là: “tờ báo trong năm ra nhiều số đặc biệt hướng
về một chủ điểm như số xuất bản trong dịp đản sinh đức Phật… Và thay vì ra một
số về tôn giáo thì Bách Khoa đăng một loạt bài trong nhiều kỳ lên tiếp về các tôn
giáo đã phát sinh hay bắt rễ trên đất nước chúng ta mà ít người biết rõ, từ đạo
Cao Đài, Phật giáo Hòa Hảo đến đạo Ba-Hai, Hồi Giáo… Thay vì ra một số về cuộc
đời sự nghiệp các nhà văn hiện tại, thì Bách Khoa giới thiệu cùng bạn đọc trên
mỗi số báo về “Sống và Viết Với” của một nhà văn, vấn đề góp lại sau này
thành được một tác phẩm mấy trăm trang chứ không phải chỉ thu gọn trong mấy
chục trang của một số đặc biệt.”
Về
hình thức, Bách Khoa có một vóc dáng mới mẻ, các trang báo trình bày sáng sủa,
với những mẫu bìa nghệ thuật do các họa sĩ danh tiếng thiết kế như Phạm Tăng,
Tạ Tỵ, cùng với các họa sĩ trẻ tài năng như Lâm Triết (huy chương vàng Triển
lãm Hội Họa Mùa Xuân 1962), Nghiêu Đề (huy chương bạc Triển lãm Hội Họa Mùa
Xuân 1961), và họa sĩ Văn Thanh sau này.
BÁCH KHOA VỚI NHIỀU TÊN GỌI
Tùy
vị trí mỗi người khi đến với Bách Khoa mà đặt cho những tên gọi khác nhau,
thông thường nhất là “nhóm” Bách Khoa, nhà văn nhà báo
Nguiễn Ngu Í thì dí dỏm gọi đó là “động” Bách Khoa,
với số nhà văn trẻ khởi nghiệp và thành danh từ Bách Khoa thì gọi đó là “lò”
Bách Khoa – cũng là nhóm chữ của nhà văn nữ Trùng Dương trong bài
viết: Bách Khoa, nơi từ đó [2] nhưng có lẽ tiếng gọi phổ
quát và thân thương nhất vẫn là “gia đình” Bách Khoa, do
cái không khí thân ái ấm cúng mà anh chị Lê Ngộ Châu – Nghiêm Ngọc Huân đã tạo
được cho những ai đã từng đến và sinh hoạt với tòa soạn Bách Khoa.
Lê
Ngộ Châu đã mở ra một con đường thênh thang cho Bách Khoa. Và kể từ số 195 Tân
Niên 15/2/1965 tờ báo nay mang một tên mới với thêm hai chữ thời đại: Bách
Khoa Thời Đại và chính thức đứng tên chủ nhiệm là Lê Ngộ Châu, vẫn là người
tiếp tục điều hành và mở mang tờ Bách Khoa. Những cuộc phỏng vấn như một kho
dữ liệu quý giá không chỉ với các nhà văn, nhà thơ mà còn mở rộng ra các
lãnh vực văn hóa nghệ thuật khác như giới họa sĩ, nhạc sĩ, nhà nghiên cứu… vẫn
do Nguiễn Ngu Í với kiến thức và tài hoa thực hiện, là một mặt mạnh khác của
Bách Khoa.
Từ
địa chỉ 160 Phan Đình Phùng Sài Gòn, với thời gian, nhà báo Lê Ngộ Châu trong
vai trò một chủ nhiệm kiêm chủ bút tài năng của Bách Khoa, tên tuổi anh càng
ngày càng tỏa sáng. Các cây bút cộng tác lâu năm với Bách Khoa và cả những cây
viết mới về sau này, đã có cùng một nhận định: Lê Ngộ Châu là người có
kiến thức rộng, khiêm tốn và trầm tĩnh trong cách ứng xử, được xem như “linh
hồn” của báo Bách Khoa cho tới năm 1975.
Tuy
Bách Khoa từng được đánh giá là một vùng xôi đậu: quốc cộng và cả thành phần
thứ ba – theo ngôn từ của nhà thơ Nguyên Sa. Ví von của Nguyên Sa đúng cho cả
hai thời kỳ của Bách Khoa.
—
Thời kỳ đầu, với chủ nhiệm Huỳnh Văn Lang, đã có Phạm Ngọc Thảo
sinh năm 1922 [cùng năm sinh với Huỳnh Văn Lang], một cây viết chuyên về các
vấn đề quân sự cho Bách Khoa, là một cán bộ CS cao cấp nằm vùng, một chuyên
viên khuynh đảo, có liên hệ tới hai cuộc đảo chánh của cả hai nền Cộng Hòa [mất
năm 1965]; BS Dương Quỳnh Hoa sinh năm 1930, tốt nghiệp ĐH Y khoa Paris,
gia nhập Đảng CS Pháp rồi Đảng CS Đông Dương, có viết bài về Y khoa cho Bách
Khoa trong mấy số đầu, sau này bà DQH đã tham gia sáng lập Mặt trận Dân tộc
Giải phóng miền Nam và giữ chức Bộ trưởng Y tế của Chính phủ Cách mạng
Lâm thời Cộng hòa miền Nam, sau 1975 bà từ bỏ đảng CS [mất năm 2006], Phan
Lạc Tuyên sinh năm 1930 là nhân vật quân sự quan trọng số 3 tham gia cuộc
đảo chánh thất bại 11/11/1960 của nhóm Nguyễn Chánh Thi – Vương văn Đông, Phan
Lạc Tuyên là nhà thơ với bài Tình quê hương (Anh về qua xóm nhỏ) được
Đan Thọ phổ nhạc rất nổi tiếng khắp miền Nam lúc bấy giờ. Sau này Phan Lạc
Tuyên theo CS ra Bắc, được du học Ba Lan tốt nghiệp Tiến sĩ Dân tộc học, đi
theo con đường học thuật, nghiên cứu Phật học rồi xuất gia với pháp danh Nguyên
Tuệ [mất năm 2011].
—
Thời kỳ hai, với chủ nhiệm Lê Ngộ Châu, cũng là lâu dài nhất, nhóm
Bách Khoa đã có Người Tù Võ Phiến chống cộng, bên cạnh Bút Máu
Vũ Hạnh / Cô Phương Thảo cán bộ CS nằm vùng, cùng với các cây bút có
khuynh hướng trung dung hay còn được gọi là thành phần thứ ba như học giả Nguyễn
Hiến Lê, LM Nguyễn Ngọc Lan, nhà báo Nguiễn Ngu Í / Nguyễn
Hữu Ngư… Lê Ngộ Châu đi ra từ kháng chiến cũng được xem như thành phần thứ ba,
nhưng LNC đã khéo léo dung hòa được mọi khuynh hướng chính trị, tôn giáo khác
biệt để Bách Khoa càng ngày càng quy tụ được nhiều cây bút có uy tín thuộc cả
ba miền Nam, Trung, Bắc, thuộc các thế hệ già trẻ tiếp nối.
Về
nội dung, với 3 tiết mục chính: Biên khảo, Nghị luận, Văn nghệ có thể
nói Bách Khoa đã giới thiệu được khá đầy đủ các khía cạnh của xã hội miền
Nam, cả tiếp cận với các phong trào tư tưởng mới từ Tây phương, từ văn học,
khoa học tới triết học trong và ngoài nước qua ngót hai thập niên [từ 1957 tới
1975], xuyên suốt hai nền Cộng Hòa miền Nam Việt Nam.
Đáng
kể hơn nữa, Lê Ngộ Châu còn phát hiện thêm những cây viết trẻ và đa số đều
thành danh những năm về sau này. Với các cây bút nam như Lê Tất Điều, Trần Hoài
Thư, Hoàng Ngọc Tuấn, Thế Uyên, Nguyễn Mộng Giác… và các cây bút nữ như Túy
Hồng, Nguyễn Thị Hoàng, Trùng Dương, Nguyễn Thị Thụy Vũ…
Lê Ngộ Châu tuy không phải là văn gia – chữ của Võ Phiến, nhưng anh là một chủ nhiệm quản trị giỏi, một chủ bút cũng rất bén nhạy với thơ văn. Vào khoảng năm 1970 khi tòa soạn Bách Khoa vừa nhận được bài thơ Còn Chút Gì Để Nhớ của Vũ Hữu Định, một tên tuổi còn xa lạ với Lê Ngộ Châu nhưng do thấy bài thơ quá hay với hình ảnh nhẹ nhàng về phố núi Pleiku, Lê Châu đã nhờ Trí Đăng chở tới nhà nhạc sĩ Phạm Duy – cũng là bạn thân của Lê Châu từ hồi Kháng Chiến trong Liên Khu Tư, lúc đó Phạm Duy đang ở cư xá Chu Mạnh Trinh ngã tư Phú Nhuận gần hồ tắm Chi Lăng, nơi quy tụ nhiều gia đình nghệ sĩ tới ở như Năm Châu, Nguyễn Mạnh Côn, Duyên Anh, Minh Trang, Kim Tước… và Lê Châu đề nghị Phạm Duy phổ nhạc. Chỉ hai ngày sau Phạm Duy đã chắp cánh cho bài thơ Còn Chút Gì Để Nhớ bằng một bản nhạc cùng tên và được phát ngay trên đài phát thanh Sài Gòn với giọng ca vượt thời gian của Thái Thanh. Phổ nhạc thơ là một khía cạnh tài năng khác trong gia tài âm nhạc của Phạm Duy.
NHỮNG CHẶNG ĐƯỜNG BÁCH KHOA:
—
Số 1 Bách Khoa: số ra mắt 15/1/1957, là một bán nguyệt san, ngay nơi trang nhất
có đăng, Thay Lời Phi Lộ:
“Xây dựng nước nhà về toàn diện là nhiệm vụ chung của mọi người, trong đó việc
góp phần sáng kiến cá nhân, dù đúng, dù sai, đều có ích lợi, miễn là tư tưởng
ấy xuất phát từ một ý muốn tốt và thành thực. Một quốc gia nếu
chỉ có một nền kinh tế vững chắc chưa đủ. Thêm một trình độ chính trị
cao cũng chưa hoàn toàn. Một quốc gia cần phải là một tổ hợp tất cả:
kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội… Xây dựng một nước Việt Nam hẳn là xây dựng
đủ các ngành, các khoa, các phương diện. Với quan niệm như thế, tạp chí
Bách Khoa ra đời.” [5]
Thay Lời Phi Lộ đó như là một tuyên ngôn của tờ Bách
Khoa, đồng thời cũng phản ánh đường lối của nhóm Bách Khoa lúc bấy giờ.
Mấy
số báo Bách Khoa đầu tiên chủ yếu là đăng các bài của nhóm chuyên viên trong Hội
Nghiên cứu Kinh tế Tài chánh của ông Huỳnh Văn Lang.
Học
giả Nguyễn Hiến Lê, trong cuốn hồi ký Đời Viết văn của tôi – Chương 20,
ông viết: “Trong lịch sử báo chí nước nhà, tờ Bách Khoa có một địa vị đặc
biệt. Không nhận trợ cấp của chính quyền, không ủng hộ chính quyền mà
sống được mười tám năm, từ 1957 đến 1975.” [hết trích dẫn]
Nhận định của học giả Nguyễn Hiến Lê: “Bách Khoa không ủng hộ chính quyền” là
không hoàn toàn đúng ở giai đoạn một của tờ báo Bách Khoa [từ 1957 tới 1963]
khi ông Huỳnh Văn Lang còn đứng tên trực tiếp điều hành tờ báo.
Ở giai đoạn một, thái độ thân chính quyền là phần rất đậm nét của tạp chí Bách
Khoa,
điều đó không có gì đáng ngạc nhiên vì hai ông Huỳnh Văn Lang, Hoàng Minh
Tuynh và nhóm chủ chương đang là các công chức cao cấp của chính quyền
thời bấy giờ. Ngay từ Bách Khoa số 1, nơi cuối các trang báo trống
thường là nơi trích dẫn các danh ngôn cổ kim, thì đã có 5 trang (trang 8, 29,
39, 43, 62) là các câu trích dẫn tư tưởng Ngô Đình Diệm từ những bài diễn văn
đâu đó của vị Tổng thống đương thời:
—
BK1 trang 8, ngay phía dưới câu trích dẫn của Đức Hồng Y Saliège, là tư tưởng
của TT Ngô Đình Diệm: “Chúng ta quyết tâm xây dựng Quốc gia Việt Nam trên
những nền tảng mới. Lấy nhân dân là cương vị, lấy tự do dân chủ là phương châm,
lấy công lý xã hội làm tiêu chuẩn.”
—
BK1, trang 29: “Những chủ nghĩa cá nhân tư lợi không đếm xỉa gì tới công
lý xã hội, cũng như chủ nghĩa độc tài chuyên chế không đếm xỉa gì tới phẩm giá
và tự do của con người, đều là những con đường dẫn tới đọa đày, nô lệ.” TT
Ngô Đình Diệm
— BK1, trang 39: “Những cố gắng của
chúng ta phải nhằm mục tiêu cải thiện đời sống quốc dân, nâng đỡ các giới cần
lao, nhất là nông dân, san bằng những nỗi bất công, trừ diệt mọi mầm áp bức.” TT
Ngô Đình Diệm
—
BK1, trang 43 cũng ngay phía dưới câu trích dẫn của Đức Hồng Y Saliège, là tư
tưởng của TT Ngô Đình Diệm: “Các anh em phải tận tâm săn sóc tới cuộc
sinh hoạt hàng ngày của đồng bào, luôn luôn tìm hiểu nhu cầu và nguyện vọng của
đồng bào, để ân cần giúp đỡ về mọi phương diện.”
—
BK1 trang 62: “Dân muốn thì quân nghe, quân làm thì dân giúp. Tình đồng
bào và quân đội quả là tình cá nước. Quân dân nhất trí là nền tảng của chính
nghĩa.” TT Ngô Đình Diệm
Và
nhất là mấy bài Quan điểm trên báo Bách Khoa ký tên Chủ nhiệm Huỳnh Văn Lang
phản ảnh rất rõ quan điểm của chính quyền Đệ Nhất Cộng Hòa mà ông HVL đang tham
gia, như:
Trên số Bách Khoa 43 (15/10/1958), chuẩn bị chào mừng cái Tết thứ Ba của nền Đệ
Nhất Cộng Hòa [26/10/1955 – 26/10/1958],
ông Huỳnh Văn Lang có một bài viết với tiêu đề “Những Kẻ Phá Hoại Chế Độ”
, ông HVL đã bộc trực chấp bút viết: “Họ không phải là những người của bên
kia, mà là những người bên này của mặt trận. Họ âm thầm sinh hoạt, gián tiếp
tàn phá, ít người lưu ý. Họ càng nguy hại hơn nữa không phải ở cái chỗ người
xung quanh không quan tâm tới họ, mà họ lại còn lầm lẫn cho mình vẫn là chiến
sĩ của chính nghĩa, là rường cột của chế độ có khi là ân nhân của đồng bào
nữa.” Và ai cũng hiểu rằng lúc ấy ông Huỳnh Văn Lang đang lên án
gay gắt mấy đảng phái quốc gia – những phe phái không cùng chính kiến với chính
quyền TT Ngô Đình Diệm lúc bấy giờ.
Cũng
trong năm 1958 đó, độc giả Bách Khoa đã không thể không chú ý tới mấy Thông
báo của Nhóm Văn Hóa Ngày Nay do nhà văn Nhất Linh Nguyễn Tường Tam chủ
trương, và thông báo này đã đăng liên tiếp trên các số Bách Khoa 31, 33, 34 với
nội dung như sau:
Nhóm Văn Hóa Ngày Nay “Đã nộp đơn xin ra dưới hình thức một tuần báo, nhưng
sau mấy tháng chưa được phép, sợ các độc giả mong chờ nên chúng tôi dự định cho
ra thành từng tập, kiểu “Loại Giai Phẩm” (trích Bách Khoa số
31, 15/4/1958). [5]
Một
tên tuổi văn hóa và chính trị lớn như Nhất Linh Nguyễn Tường Tam, lúc ấy Nhất
Linh cũng đang là hội viên danh dự và cũng là cố vấn Hội Văn Bút Việt Nam, và
ngay giữa năm thứ tư thịnh vượng của nền Đệ Nhất Cộng Hòa mà cũng không
xin được giấy phép ra một tuần báo văn chương, sự kiện ấy rất đáng được ghi
nhận và quan tâm. Nhưng giữa bối cảnh “Sáng Dội Miền Nam” (tên một
tạp chí ảnh rất đẹp của ông Võ Đức Diên thời Đệ Nhất Cộng Hòa) lúc ấy, và với
chính sách một nền dân chủ tập trung hầu như vẫn được dân chúng
miền Nam mặc nhiên chấp nhận.
Trên số Bách Khoa 97 (15/1/1961), cũng là năm thứ sáu của nền Đệ
Nhất Cộng Hoà, và là số Kỷ Niệm Đệ Tứ Chu Niên của tờ Bách Khoa, ông Huỳnh
Văn Lang đã có một bài viết với tiêu đề “Những Kẻ Phản Loạn”
giọng điệu rất gay gắt lên án cuộc đảo chánh 11/11/1960 của nhóm sĩ quan cấp
tá: Nguyễn Chánh Thi / Đại tá – Vương Văn Đông / Trung tá, có cả sĩ quan cấp úy
Phan Lạc Tuyên, một cây bút của Bách Khoa lúc bấy giờ, cùng với đám chính khách
đối lập thuộc Mặt trận Quốc dân Đoàn kết có tên Nhất Linh Nguyễn Tường
Tam ủng hộ cuộc đảo chính. Do ông HVL lúc ấy đang là một “công thần của chế
độ” đã không ngần ngại gọi ngay họ là bọn “phản quốc”, một
tuyên án có trước cả Tòa Án Quân Sự Đặc Biệt với Trung tá quân pháp Lê Nguyên
Phu là Ủy viên Chính Phủ được thiết lập sau này. Bị kết tội danh “phản quốc”
cũng là một trong những nguyên nhân đưa tới tuẫn tiết của văn hào Nhất Linh ba
năm sau, 1963. [5]
Ba
năm sau cuộc đảo chánh lần thứ nhất thất bại (11/11/1960), do thấy rõ nguy cơ
một cuộc đảo chánh quân sự khác lật đổ chế độ Gia đình Họ Ngô sẽ xảy ra, không
ai khác hơn chính ông Huỳnh Văn Lang nhân vật số 2 của đảng Cần Lao, lại manh
nha “phản loạn” – chữ mà ông đã gán cho nhóm đảo chánh 11/11/1960 trước
đó.
Huỳnh
Văn Lang đã cùng với Phạm Ngọc Thảo (là một tay khuynh đảo “hai mang”, cấp bậc
Đại tá của quân đội cả hai bên). Hai người bắt đầu đi liên lạc vận động với một
số tướng lãnh thân tín thuộc đảng Cần Lao như các tướng Trần Thiện Khiêm,
Nguyễn Khánh, Đỗ Cao Trí… để lập một kế hoạch đảo chính chế độ Ngô Đình Diệm,
với mục đích loại trừ vợ chồng ông cố vấn Ngô Đình Nhu, Đức Tổng Giám Mục Ngô
Đình Thục và ông Ngô Đình Cẩn ngoài miền Trung nhưng giữ lại cụ Diệm – người mà
ông HVL vẫn tôn vinh coi như là biểu tượng của chính nghĩa. Huỳnh Văn Lang đã
nói với tướng Nguyễn Khánh là: mình đảo chính “ông cụ” để giữ “ông cụ”. [Huỳnh
Văn Lang, Nhân chứng một chế độ, Một Chương Hồi ký, Tập Ba (trang 208 – 219).
Tác giả Xuất bản 2001] [7]
Với
kế hoạch “đảo chánh nửa vời” ấy nhằm phân hóa một gia đình Họ Ngô vốn có
truyền thống đoàn kết sắt son từ bao nhiêu thế hệ, phải nói là người chủ
trương cuộc chính biến ấy đã quá “lãng mạn hoặc ngây thơ” và cũng chứng tỏ ông
Huỳnh Văn Lang đã chẳng hiểu gì TT Ngô Đình Diệm, người mà ông được gần gũi và
phục vụ trung thành trong suốt 9 năm và dĩ nhiên mưu đồ “đảo chánh” ấy của nhóm
Lang – Thảo đã bất thành ngay từ trong trứng nước. [7]
Để
rồi chỉ ít lâu sau, một vụ chính biến quân sự khác nổ ra vào ngày 1/11/1963 của
nhóm tướng lãnh Trần Văn Đôn, Lê Văn Kim, Dương Văn Minh, Tôn Thất Đính, Đỗ Mậu
do họ biết chớp lấy thời cơ của một tình hình đã chín muồi, đưa tới cái chết bi
thảm của cả hai anh em ông Diệm ông Nhu, chấm dứt nền Đệ Nhất Cộng Hòa.
Hai
tuần lễ sau, trên tờ Bách Khoa số 165 [15/11/1963], là một bài viết dĩ nhiên
không phải của Huỳnh Văn Lang mà của một người ký tên Tiểu Dân –người dân bé
nhỏ, với tiêu đề: “Cảm nghĩ về sự cáo chung của một chế độ độc tài” –
đó là một bài viết với văn phong trầm tĩnh, đã không nêu đích danh lên án hoặc
kết tội bất cứ ai. Mở đầu bài viết với mấy dòng chữ “Một chế độ lỗi thời,
phản tiến hóa, vừa bị đào thải. Một chế độ mới hướng về Tự Do thực sự, Dân chủ
chân chính đang được xây dựng.”
Bài viết dài 6 trang là một phân tích bài học của 9 năm về nền Đệ Nhất Cộng Hòa, với nhận định rằng: “Nếu không đớn hèn thụ động thỏa hiệp đầu hàng, thì không bao giờ có được chế độ độc tài. Nếu có chế độ độc tài như đã xảy ra trong 9 năm đau buồn – thì chính chúng ta bất cứ ai cũng đều có một phần trách nhiệm không nhỏ.” Và đây là câu kết luận của bài viết: “Một dân tộc thế nào thì có một chính quyền thế ấy.” “Và ta nên nghiền ngẫm chân lý này để đấu tranh xây dựng một chế độ chân chính Dân Chủ và thực sự Tự Do.” [5]
NHỮNG KHÓ KHĂN VỀ TÀI CHÁNH CỦA BÁCH KHOA
Tạp chí Bách Khoa trước và sau đổi tên 5 lần, dù có những tên khác nhau nhưng cơ bản tờ báo luôn luôn có hai chữ Bách Khoa xuyên suốt từ số 1 tới số 426. [6
1/
Bách Khoa từ số 1 (15/1/1957) tới số 193-194 (15/1/1965];
2/ Bách Khoa Thời Đại từ số 195 (15/ 2/1965) đến số 312 (1/1/1970)
3/ Bách Khoa (trở lại tên BK), từ số 313-314 [15/1-1/2/1970) tới số 377
(15/9/1972]
4/ Bách Khoa Đặc San số 378 (1/10/1972) tới số 379 (15/10/1972)
5/ Bách Khoa Giai Phẩm số 380 (1/11/1972 tới số 426 (19/4/1975)
Sở
dĩ có sự thay đổi tên gọi như trên nhiều phần vì lý do chính trị: từ chế độ cũ
/ Đệ Nhất Cộng Hòa sang chế độ mới / Đệ Nhị Cộng Hòa, và cả do những đường lối
thay đổi rất bất thường của các Bộ Thông tin và chính sách kiểm duyệt báo chí
thời bấy giờ.
Viết
về tờ báo Bách Khoa, ai cũng nghĩ đó là tờ báo không nhận nguồn trợ cấp từ
chính quyền điều đó đúng, nhưng nếu nói Bách Khoa không có khó khăn về tài
chánh thì sai – vì kể từ sau đảo chính 1963, khi ông Huỳnh Văn Lang vướng vào
vòng lao lý, nguồn thu nhập về quảng cáo không còn như trước, rồi thêm tình
trạng lạm phát khiến mọi chi phí cho việc in ấn mỗi số Bách Khoa ngày một gia
tăng, số độc giả Bách Khoa cũng lên xuống bất thường do thiên tai lũ lụt ngoài
Trung, do biến động chính trị và tình hình chiến sự lan rộng khiến đường bộ mất
an ninh và Bách Khoa không phát hành ra miền Trung được – mà ai cũng biết miền
Trung tuy nghèo nhưng lại là vùng có số độc giả tiêu thụ sách báo lớn nhất của
cả nước. Nhà thơ Thành Tôn bấy lâu vẫn tình nguyện giúp phát hành sách báo ở
miền Trung trong nhiều năm cũng đã cho biết như vậy.
Khi Bách Khoa thực sự bước vào những giai đoạn khó khăn về tài chính, Lê Châu đã phải bươn chải, thay đổi nhà in, tìm nơi in với giá rẻ, và giảm thiểu mọi chi tiêu ở tòa soạn để Bách Khoa có thể sống còn, đây là một khía cạnh “tài năng khác” của Lê Ngộ Châu ít được ai biết tới. Một điểm son khác của Bách Khoa, dù trong tình trạng thiếu hụt nào, chưa bao giờ Bách Khoa không chu toàn phần nhuận bút với các cây bút cộng tác trong nước.
Bách
Khoa giai đoạn đầu, báo in ở (1) Nhà in An Ninh, 44 Nguyễn An Ninh Sài Gòn, rồi
một nhà in khác (2) Nhà in Văn Hóa 412-414 Trần Hưng Đạo Sài Gòn,
Bách Khoa giai đoạn hai, chuyển qua (3) Nhà in Tương Lai, 133 đường Võ Tánh Sài
Gòn, rồi cuối cùng là (4) Nhà in Trí Đăng, 21 Nguyễn Thiện Thuật Sài
Gòn, từ số 332 tới 426 [1/11/1970 – 19/4/1975].
Trên
số BK 221 (15/3/1966), giữa những tin chiến sự nóng bỏng như: chiến tranh mở
rộng ra miền Bắc, trận đánh lớn Đồng Xoài; tòa soạn Bách Khoa ra thông báo: “vì
giao thông đường bộ gián đoạn, báo chuyển ra miền Trung từ nay phải hoàn toàn
gửi bằng đường hàng không, nên độc giả báo dài hạn, báo biếu xin gửi
thêm 20đ tiền tem.”
Nhà
in Tương Lai trên đường Võ Tánh trước kia do trúng thầu in Vé số Quốc gia có
lợi nhuận lớn, nên trong nhiều năm nhận in thêm Bách Khoa với giá rất phải
chăng; nhưng khi mất nguồn thu nhập này, Tương Lai không còn có thể in Bách
Khoa với giá thấp như trước, Bách Khoa đứng trước nguy cơ “sập tiệm”.
May
lúc đó có nhà văn nhà báo Nguiễn Ngu Í vốn là bạn thân lâu năm của anh Trí Đăng
từ hồi còn ở Quảng Ngãi, giới thiệu Lê Ngộ Châu với nhà xuất bản Trí Đăng. Anh
Trí Đăng, tên thật là Nguyễn Liên tuy gốc nhà giáo có bằng Cao học Triết Đại
học Văn Khoa Sài Gòn nhưng lại thích hoạt động trong ngành xuất bản. Anh có nhà
in lớn, lại đang thành công trong công việc xuất bản sách giáo khoa, nên Trí
Đăng đã nhận in Bách Khoa với giá vốn nhưng anh LNC vẫn chưa hết khó khăn cho
dù đã giảm thiểu tối đa mọi chi phí ở tòa soạn, với nhân sự chỉ còn 3 người: vợ
chồng Lê Châu – Nghiêm Ngọc Huân và một thư ký.
Bách
Khoa đang phát hành mỗi kỳ hơn 4 ngàn số báo, với 1000 độc giả dài hạn và
khoảng 100 độc giả ở nước ngoài, nay số phát hành có lúc xuống chỉ còn 1
ngàn, sau có tăng dần nhưng cũng không thể nào trở lại con số ban đầu. Giá báo
phải tăng từ 8$ lên 12$ rồi 15$… Tới một lúc, để có thể sống còn, Bách
Khoa phải cùng với các tạp chí khác như Văn, Tân Văn, Phổ Thông, Văn Học, đồng
loạt tăng lên 20$ một số báo.
Rồi
từ số BK 378 [tháng 10 năm 1972], với Sắc luật 007* nghiệt ngã và kỳ
quái, nhiều tờ báo đã phải đóng cửa và Bách Khoa đã phải ra với hình thức
Giai Phẩm, giá mỗi số Bách Khoa vẫn tăng liên tục từ 50$, 70$, 100$ rồi 120$,
rồi 150$ từ số Giai phẩm 405, rồi 200$ từ số 406.
* Sắc Luật 007/ 72 do TT Nguyễn Văn Thiệu ký ngày
5/8/1972, bắt buộc mỗi nhật báo phải đóng ký quỹ 20 triệu đồng (80 VN$ tương
đương với 1US$ lúc đó), còn báo định kỳ tuần san, bán nguyệt san phải đóng ký
quỹ 10 triệu đồng nếu tờ báo nào không nộp đủ số tiền đó, sẽ bị rút giấy phép
ra báo. Sắc luật 007 còn có thêm quy định tờ báo nào bị tịch thu lần 2 sẽ bị
đóng cửa vĩnh viễn. Chỉ riêng khoản phải đóng ký quỹ 10 triệu đồng, Bách Khoa
vĩnh viễn từ đây không thể nào có giấy phép và chỉ có thể ra từng tập với số
kiểm duyệt như một “giai phẩm”.
Ngày Ký Giả đi ăn mày cuối năm Dần [8/9/1974], với hình ảnh một học giả Hồ Hữu
Tường nón lá và bị gậy đi giữa đông đảo đoàn ký giả thuộc thế hệ trẻ hơn ông là
một bi hài kịch cuối cùng của tự do báo chí miền Nam, mấy tháng trước ngày mất
nước 30/4/1975.
Trong số giai phẩm Xuân Ất Mão – cũng là số kỷ niệm 18 năm, Nhóm Chủ trương
Bách Khoa viết: “Với số này, Bách Khoa đã bước sang năm 19 bằng những bước
thực là chật vật và cực nhọc. Nói về giá giấy và chi phí ấn loát đã leo thang
nhiều bậc thật dài, nói về mãi lực bạn đọc giảm sút đều đều, tháng này qua
tháng khác… Cảm tình của bạn đọc có sức mạnh gây được niềm tin tưởng cho những
anh em đã cộng tác và làm nên tờ Bách Khoa ngày nay, để hy vọng Bách Khoa còn
đứng vững được trong những tháng sắp tới của năm mới, mặc dầu tình hình chiến
sự đương khẩn trương hơn lúc nào hết, tình trạng kinh tế mỗi ngày một khó khăn
và tương lai của ngành xuất bản và báo chí thì tối tăm như đêm ba mươi Tết…” Đó
là trang mở đầu ảm đạm của số giai phẩm Xuân Ất Mão – thay
vì là một thiệp chúc Tết vui tươi.
Thêm
một may mắn nữa, Lê Ngộ Châu gặp được một quý nhân hỗ trợ: đó là nhà giáo Phạm
Tấn Kiệt, bút hiệu Long Điền hay Phạm Long Điền, (do quê anh ở quận Long
Điền, Bà Rịa Vũng Tàu), Long Điền cũng từng viết một số bài cho Bách Khoa [từ
1974] với các đề tài như: Cụ Phan Văn Trường với tập Hồi Ký “Một chuyện âm
mưu của người An-nam tại Paris [BK 405], Nhân Kỷ niệm Phan Chu Trinh, nhắc lại
Vụ án Nguyễn An Ninh 48 năm về trước (1926) [BK 408-409], Thuyết Pháp Việt Đề
Huề và nhóm La Cloche fêlée [BK 410]… Viết về nghiên cứu văn hóa, nhưng anh
Long Điền Phạm Tấn Kiệt lại có bằng cử nhân Vật lý Đại học Khoa học Sài Gòn,
tốt nghiệp Đại học Sư phạm, là Giám đốc Nha Nghiên Cứu và Kế hoạch Bộ Giáo
dục, và ở cương vị ấy Phạm Long Điền đã có một “hành động rất nghĩa
hiệp” vượt qua nguyên tắc, linh hoạt giúp Bách Khoa có được “bông giấy”
từ Bộ Kinh Tế, với quy chế Bách Khoa được “in như một tài liệu sách giáo
khoa”.
Lê
Ngộ Châu duy trì được tờ Bách Khoa sống còn là nhờ phần giúp đỡ “vô vị lợi” của
nhà giáo Phạm Long Điền. Và chính nhà in Trí Đăng đã sử dụng nguồn giấy
“bonus” này để in báo Bách Khoa. Tình hình tài chính Bách Khoa phần nào tạm
ổn định từ đây, và Giai phẩm Bách Khoa đã sống cho tới tháng 4/1975.
*Anh Long Điền Phạm Tấn Kiệt bị kẹt ở lại ở Việt Nam sau
1975, do anh là một công chức cao cấp Bộ Giáo Dục VNCH, cả hai vợ chồng là nhà
giáo nhưng không được đi dạy học trở lại, sống rất khổ cực cho tới khi được con
gái – là thuyền nhân, bảo lãnh sang định cư bên Canada và anh Long Điền đã mất
sớm sau đó.
Từ
nhà in Trí Đăng, anh Nguyễn Liên có nhận xét về anh Lê Ngộ Châu như sau: “Điều
hành tờ Bách Khoa trong bấy nhiêu năm, tuy anh Châu không có bài viết nào
ký tên mình ngoài một bút danh chung “Bách Khoa”, nhưng tất cả các bài vở gửi
đến đều được anh Châu trân trọng đọc. Khi tiếp nhận các bài vở đưa đến nhà
in chúng tôi, nhìn bản thảo, tôi biết như thế. Bài nào được chọn đăng, đều
có bút tích của anh Lê Châu sửa lại cho hoàn chỉnh, anh không bao giờ nói
ra điều đó với ai.
Với những tác giả mới, anh Lê Ngộ Châu có sự nhạy bén phát hiện tài năng
và rồi cả gợi ý đề tài cho người viết. Anh Châu ẩn nhẫn làm công việc tòa
soạn bằng cái lòng chân thật yêu chữ nghĩa. Kể cả các bài của những cây
bút đã nổi danh vẫn được anh Châu chỉnh sửa, ngay với tác giả khó tính như Bình
Nguyên Lộc, vẫn được anh Châu edit lại, và anh BNL đã không có một
lời than phiền. Ngoài ra, trong giao tế anh Châu rất ân cần với từng người. Với
các người viết trẻ; anh vẫn thân ái “anh tôi” rồi,
anh Châu nhớ cả ngày sinh, ngày giỗ của từng gia đình anh em,
anh viết thơ tay thăm hỏi tới những người lính cầm bút nơi tiền đồn phương xa
và trước sau anh được mọi người thương mến là như vậy.
Nhà báo Nguiễn Ngu Í trong một chuyến đi xông đất “Tìm hiểu Nỗi lòng của Ban Biên Tập Bách Khoa”, khi tới thăm anh Lê Châu, phụ trách tòa soạn báo… Trăm Khoa nhân dịp kỷ niệm 5 năm báo Bách Khoa, anh Nguiễn Ngu Í đã rất duyên dáng ghi lại cuộc nói chuyện với Lê Ngộ Châu:
“Tân niên! Quấy rầy anh [Lê Ngộ Châu] lúc này, không để anh thoát khỏi – dù chỉ
trong giây lát – cái bề bộn, cái bận rộn, cái cứ như thế mãi cũng là một điều
nên làm.
– Này anh, người ta đồn “động Bách Khoa”
là một động của ông già bà cả trên dưới 40, một nhóm người cửa đóng then gài…
kín mít, chỉ chơi riêng với nhau.
Mặt lúc nào cũng tươi của anh lại càng tươi,
vì thấy câu hỏi sao mà dễ trả lời thế. Anh lấy một số Báck Khoa kỉ niệm có sẵn
trước mặt đưa cho tôi và nói:
– Đây, anh xem lại, tác giả số bài đăng trên
số Bách Khoa có những người trên bốn mươi mà cũng có rất nhiều người dưới ba
mươi, hai mươi…
Ngừng một chút anh lại tiếp:
– Tuy nhiên trẻ già, mới cũ, đâu có phải chỉ
tùy thuộc ở số tuổi. Chính anh đã từng dự trại Hè Sinh viên mà trẻ trung hơn cả
nhiều anh chị em sinh viên đấy! Chỉ cần xem lại những số Bách Khoa kỉ niệm
trong 5 năm qua cũng đủ thấy một số lớn cây bút lúc đầu đã lần lần
nhường chỗ cho mấy cây bút tới sau và mỗi năm Bách Khoa lại được thêm một số
cây bút cộng tác khác với năm trước.
Thêm nữa anh còn lạ gì, để tránh thành kiến
chủ quan, Bách Khoa không có một chủ bút, mà có cả một “tập đoàn chủ bút”.
Anh em trong tòa soạn và những bạn bè cộng tác thường xuyên chia nhau đọc bài
hợp với sở trường hoặc ngành chuyên môn của mình, rồi sau đó tập thể quyết định
đăng hay không. Như vậy tinh thần bè phái trong Bách Khoa không thể có, mà thực
tế Bách Khoa lúc nào cũng mở rất rộng cửa để mời đón các bạn cộng tác mới, nhất
là các bạn văn nghệ, vì chúng ta vẫn mong muốn tờ báo “phản ánh được mọi xu
hướng nghệ thuật dị biệt ngày nay.”
– Anh được đọc tất cả các bài gửi về, anh có
gặp những vui buồn gì? Và anh đọc nhiều bài thế có thấy mệt không?
– Cái mệt phải đành thôi, tôi xin miễn nói.
Nghề nào cũng có cái mệt của nghề ấy. Thấy bài đến nhiều là mình đã vui rồi,
vui vì được nhiều người tìm đến, và khi mở bao mở bì ra đọc là lòng hồi hộp,
chỉ mong gặp được bài hay để đăng mà thôi. Và tự nhiên nếu không được cái may
mắn ấy, thì sao khỏi buồn đôi chút. Ân hận nhất là vì số trang có hạn và báo
nửa tháng mới có một kỳ, nên nhiều bài thực giá trị mà vẫn phải để lần lữa mãi
không sao đăng được ngay vì kẹt nhiều bài, mà cũng vì chủ trương của Bách
Khoa vốn vẫn dành ưu tiên cho các bài có tính thời sự.
– Sao rồi chẳng ai được đọc bài nào kí tên
anh cả ?
– Tôi có nhiệm vụ làm cho tờ báo thành hình,
và đăng được đa số bài các anh em cùng các bạn xa gần gửi đến. Tất nhiên khi
nào phải có thừa chỗ mới đến lượt tôi được.
(hết trích, BK 123, 15/2/1962, trang 106-109) [5]
Tập đoàn chủ bút”: đó chỉ là cách nói khiêm cung của Lê Châu, anh muốn nói
tới tinh thần làm việc hài hòa của các thành viên trong tòa soạn Bách Khoa.
Thực ra, anh Châu rất nhạy bén khi đọc tất cả các bài viết và
tìm ra các bài hay để chọn đăng, chỉ trừ một vài bài có nội dung chuyên môn cao
thì anh mới tham khảo một chuyên gia khác có thẩm quyền để có được một “ý
kiến thứ hai” nhưng chọn đăng hay không quyết định cuối cùng vẫn
là chủ nhiệm Lê Châu.
Kinh
nghiệm của người viết [Ngô Thế Vinh], trong bài “Đàm Thoại với Ngô Thế Vinh
từ Vòng Đai Xanh tới Mặt Trận ở Sài Gòn”, đăng trong số Bách Khoa 370, ngày
1/6/1972 là do chính chủ nhiệm Lê Ngộ Châu thực hiện tại tòa soạn nhưng khi
báo ra chỉ ghi là Bách Khoa (khiến sau này, có nhà nghiên cứu văn học cũng
tưởng rằng đó là bài PV của nhà báo Nguiễn Ngu Í, vì anh Nguiễn Ngu Í là người
thường xuyên thực hiện các cuộc phỏng vấn cho báo Bách Khoa trong nhiều năm).
Ai
cũng thấy rằng nếu không có cái “nhẫn” và tài điều hành khéo léo của anh Lê Ngộ
Châu thì tờ Bách Khoa đã không thể tồn tại lâu đến như vậy. Bộ báo đồ
sộ 426 số Bách Khoa sẽ là nguồn tư liệu quý giá để tham khảo về văn
hóa, xã hội, rất có giá trị cho các thế hệ sau về một giai đoạn lịch sử đầy
biến động của Miền Nam.
MỘT BÁCH KHOA TAN TÁC SAU 1975
Trước
ngày mất Sài Gòn, Võ Phiến và Lê Tất Điều do có làm việc cho Đài Mẹ Việt Nam
nên được kể trong số nhân viên của Đài được Mỹ lo cho di tản trước. Chứng kiến
một Võ Phiến hai lần khóc khi phải ra đi vì biết không có ngày trở về, lần thứ
nhất với Lê Ngộ Châu nơi tòa soạn Bách Khoa ngày 23/4/1975, rồi lần thứ hai với
Lê Tất Điều trên con tàu Challenger ngày 29/4/1975 khi rời đảo Phú Quốc. Một số
những văn nghệ sĩ khác cũng may mắn thoát đi được, có thể kể thêm như Viên Linh
Hóa Thân, Túy Hồng Tôi Nhìn Tôi Trên Vách, Thanh Nam Bóng Nhỏ
Đường Dài, Vũ Khắc Khoan Thần Tháp Rùa, Nghiêm Xuân Hồng Người
Viễn Khách Thứ 10, Mặc Đỗ Siu Cô Nương nhóm Quan Điểm, rồi cả Phạm
Duy Con Đường Cái Quan…
Thế
còn những người ở lại thì sao?
Ngày
5/5/1975, Lê Ngộ Châu đã kinh hoàng khi nghe tin một trong những cây viết lâu
năm của Bách Khoa, Phạm Việt Châu tác giả loạt bài Trăm Việt Trên Vùng Định
Mệnh đã tuẫn tiết ngay tại tư gia khi cộng sản tiến chiếm Sài Gòn. Cái chết
rất sớm và tức tưởi của một học giả có viễn kiến về lịch sử dân tộc, với sức
sáng tạo đang sung mãn mới bước vào tuổi 43, đã như một hồi chuông báo tử cho
rất nhiều tang thương diễn ra sau đó.
Rồi
cũng vào một ngày đầu tháng 5/1975, khi chưa đi trình diện cải tạo, người viết
tới thăm anh Lê Ngộ Châu, và đã gặp hai đứa con Vũ Hạnh trong bộ bà ba đen, tay
cuốn băng đỏ, tới tòa báo Bách Khoa. Trước khách lạ, đứa con gái bằng một giọng
hãnh tiến, nói với anh chị Lê Ngộ Châu: “Tụi con mới từ Hóc Môn về, cả đêm
qua đi kích tới sáng.” Hình ảnh của đám nằm vùng cùng với đám “cách mạng
30” không khác một “phó bản” của một đám Vệ binh Đỏ của Mao trong cuộc cách
mạng văn hóa, chúng đi gieo rắc kinh hoàng giữa một Sài Gòn đang hoảng loạn lúc
bấy giờ. Cũng chính những đám này là thành phần kích động chủ lực trong chiến
dịch “lùng và diệt tàn dư văn hóa Mỹ Ngụy”, chúng dẫm đạp những cuốn
sách, nổi lửa đốt từng chồng sách rồi tới cả tới những kho sách. Những cuốn
sách mà đa phần chúng chưa hề đọc, trong đó có cả một tủ sách “Học Làm
Người” của học giả Nguyễn Hiến Lê.
—
Hoạ sĩ lập thể Tạ Tỵ, BS Trần Văn Tích hai người có bài viết trên số báo Bách
Khoa 426 cuối cùng không thoát đi được, đã cùng với hầu như toàn thể các văn
nghệ sĩ miền Nam, lần lượt trước sau bị bắt đưa vào các trại tù cải tạo của CS.
—
Nhà thơ nhà giáo Vũ Hoàng Chương, cùng thời với thi sĩ Hoàng Cầm, Hữu Loan
ngoài miền Bắc, có nhiều bài thơ đặc sắc đăng trên Bách Khoa cho tới
1975, cũng bị CS bắt giam tù trong khám Chí Hòa, và chỉ được thả ra khi sắp
chết, và ông đã chết tại nhà 5 ngày sau.
—
Học giả Nguyễn Hiến Lê, người viết nhiều nhất trên Bách Khoa, tới 1975 đã xuất
bản tác phẩm thứ 100, bắt đầu phải sống qua những trải nghiệm đắng cay và vỡ
mộng với những người cộng sản và mặt trận giải phóng mà bao năm trước đó ông đã
không giấu mối thiện cảm và cả sự ngưỡng mộ.
—
Lê Ngộ Châu, tuy không bị bắt đi tù cải tạo nhưng bị vô hiệu hóa, thư viện
phong phú của Bách Khoa một đời ông dày công sưu tập cũng không giữ được và
cuối cùng cũng phải nộp cho Hai Khuynh tức Nguyễn Huy Khanh, là một trong “ngũ
hổ tướng” của Thành ủy Sài Gòn lúc bấy giờ. Sau này, cũng những cuốn sách ấy
với cả thủ bút các tác giả ký tặng anh, đã được thấy bày bán nơi mấy tiệm sách
cũ, mà các khách tìm mua có cả những học giả từ miền Bắc vào. Nhà văn Thế
Phong, trước 1975 nổi tiếng với Đại Nam Văn Hiến Xuất Bản Cục, in ronéo,
đã kể lại cũng chính Thế Phong tìm mua lại được hầu như toàn bộ tác phẩm của
mình xuất bản trước 1975 với thủ bút đề tặng Lê Ngộ Châu. Ai cũng hiểu rằng đó
là niềm đau xót sâu thẳm của Lê Ngộ Châu mà không bao giờ anh nói ra.
—
Vũ Hạnh, tên thật Nguyễn Đức Dũng còn có thêm bút hiệu cô Phương Thảo,
tuy được biết từ lâu là một cán bộ CS nằm vùng trong Bách Khoa, từng bị bắt vào
tù nhiều lần, nhưng đều được các văn hữu “với tấm lòng” cứu ra, trong số
đó phải kể tới Linh mục Thanh Lãng chủ tịch Văn bút, chủ nhiệm Lê Ngộ Châu đã
vận động để Vũ Hạnh được thả ra để rồi sau đó Vũ Hạnh lại công khai hoạt động.
Sau 30/04/1975 Vũ Hạnh chính thức lộ diện là một cán bộ cộng sản và như một
hung thần, Vũ Hạnh lập thêm công trạng bằng cả một danh sách chỉ điểm cho “cách
mạng” truy lùng bỏ tù hầu hết các văn nghệ sĩ miền Nam còn kẹt ở lại, trong
đó có cả những người đã từng ký tên đòi trả tự do cho Vũ Hạnh khi
đang trong vòng lao lý.
Sau
1975, nhiều nhà văn nhà báo miền Nam ấy đã chết rũ trong tù như Hiếu Chân
Nguyễn Hoạt, Hoàng Vĩnh Lộc, Nguyễn Mạnh Côn, Phạm Văn Sơn, Trần Văn Tuyên,
Trần Việt Sơn, Vũ Ngọc Các, Anh Tuấn Nguyễn Tuấn Phát, Dương Hùng Cường… hay
vừa ra khỏi nhà tù thì chết như Hồ Hữu Tường, Vũ Hoàng Chương. Nếu còn sống
sót, đều nhất loạt phải gác bút: Dương Nghiễm Mậu Nhan Sắc sống bằng
nghề sơn mài, Lê Xuyên Chú Tư Cầu ngồi bán thuốc lá lẻ ở đầu đường, Trần
Lê Nguyễn tác giả kịch Bão Thời Đại thì đứng sạp bán báo để độ nhật,
Nguyễn Mộng Giác Đường Một Chiều làm công nhân sản xuất mì sợi, Trần
Hoài Thư Ngọn Cỏ Ngậm Ngùi ba năm ở tù ra trở thành Người Bán Cà Rem
Dạo.
Vũ
Hạnh, tuổi đã ngoài 80 rồi 90, như một đao phủ bao nhiêu năm sau vẫn không
nương tay tiếp tục viết các bài đấu tố những người cầm bút còn ở lại. Dương
Nghiễm Mậu, Lê Xuyên, là những nạn nhân điển hình khi Công ty Phương Nam cho in
lại mấy cuốn sách chỉ có tính cách văn học của Dương Nghiễm Mậu.
Vũ
Hạnh của Bút Máu viết: “Sách của Dương Nghiễm Mậu thì nổi bật tính
phản động tha hóa lớp trẻ hầu đưa đẩy họ vào sự chống phá cách mạng, chống lại
sự nghiệp giải phóng đất nước khỏi sự thống trị của bọn đế quốc xâm lược, còn
sách của Lê Xuyên là tính đồi trụy.” Vũ Hạnh viết tiếp: “Vì những lẽ đó,
rất nhiều bức xúc, phẫn nộ của các bạn đọc khi thấy Công ty Phương Nam ấn hành
sách của ông Dương Nghiễm Mậu… Đem những vũ khí độc hại ra sơn phết lại, rêu
rao bày bán là một xúc phạm nặng nề đối với danh dự đất nước.” Và rồi cũng
Vũ Hạnh kể lể: “các tác giả Dương Nghiễm Mậu, Lê Xuyên sống lại ở thành phố
này vẫn được đối xử bình đẳng, không hề gặp bất cứ sự quấy phiền nào.” (Sài
Gòn Giải Phóng, 22/4/2007).
“Ngày
Xưa Vũ Hạnh” cộng sản nằm vùng vẫn được sống thênh
thang, vẫn được đối xử như một nhà văn, được quyền tự do phát biểu (Lý Đợi,
talawas 10.5.2007) “Ngày Nay Vũ Hạnh” bên thắng cuộc – tên bộ sách của Huy
Đức, thì vô cảm vênh váo, là tiếng nói hung hãn nhất trong Hội đồng đánh giá
Văn Học Miền Nam tại Thư Viện Quốc Gia. Vẫn một cliché, vẫn một khẩu
hiệu tung hô không suy suyển: “tác giả là gốc ngụy, nội dung tác phẩm là
nô dịch phản động đồi trụy”. Vũ Hạnh xấp xỉ tuổi Võ Phiến, nay
sắp bước vào cái tuổi 90 vẫn cứ nhân danh “đảng ta, chèo lái con thuyền chở
đạo” vẫn không ngừng truy đuổi cả những thế hệ nhà văn trẻ nối tiếp có
khuynh hướng tự do, điển hình qua bài viết phê phán Nhã Thuyên và Nhóm Mở Miệng
với hai cây bút nổi trội là Lý Đợi và Bùi Chát (Thấy gì từ một luận văn sai
lạc, Văn Nghệ 29/2013).
Có
lẽ tấn thảm kịch của Vũ Hạnh cũng như những người cộng sản tha hóa bước vào Thế
Kỷ 21 là sự “ngụy tín / mauvaise foi”, họ sống với
hai bộ mặt, vẫn không ngừng hô hào cổ võ cho điều mà họ không còn chút tin
tưởng. Vũ Hạnh vẫn không ngưng nặng lời chửi rủa Mỹ, nhưng rồi vẫn gửi
con cái trưởng thành sang sống ở Mỹ; Vũ Hạnh vẫn được ra vào nước Mỹ như một
con người tự do.
Vũ Hạnh, trong một lần qua Mỹ thăm con ở nam California, đã viết thơ cho anh Trí Đăng tha thiết ngỏ ý muốn được gặp Võ Phiến, nhưng lời yêu cầu ấy đã bị Võ Phiến và gia đình dứt khoát từ chối.
NHỮNG ĐỨC TÍNH CỦA LÊ NGỘ CHÂU
Tên
tuổi Lê Ngộ Châu, nơi địa chỉ 160 Phan Đình Phùng đối với nhiều người là một
điểm hẹn đáng tin cậy. “Từ Calfornia, khi cần tìm lại một số bài viết
từ trước 1975, tôi – người viết nghĩ ngay tới Lê Ngộ Châu và được anh
cho biết sau 1975, tủ sách đầy đủ của tòa soạn Bách Khoa đã không còn giữ lại
được nhưng anh vẫn hứa sẽ cố giúp. Anh hỏi nhiều người, cuối cùng anh nhờ được
LM Nguyễn Ngọc Lan, Dòng Chúa Cứu Thế và sau đó tôi đã có được đầy đủ các bài
viết trên bộ báo Trình Bầy; và rồi tuyển tập truyện ngắn Mặt Trận ở Sài Gòn do
Văn Nghệ của anh Từ Mẫn Võ Thắng Tiết xuất bản lần đầu tiên ở hải ngoại 1996 do
có sự nhiệt tình giúp đỡ của anh Lê Châu.”
Đỗ
Nghê / Đỗ Hồng Ngọc là cháu của nhà văn Nguyễn Ngu Í, vẫn còn nhớ tới lời
khuyên của anh Lê Châu: “Anh Ngọc viết được gì thì viết ngay bây giờ đi (lúc
đó Đỗ Nghê 60 tuổi, anh Lê Ngộ Châu đã 80), đừng để như tôi, biết bao nhiêu
chuyện hay thú vị ở tòa soạn Bách Khoa, định viết mà rồi không còn viết được
nữa.”
Tuy
nói vậy, nhưng từ nhiều năm trước, mỗi lần có dịp gặp anh Lê Châu tôi đều có
nhắc như một gợi ý là anh nên viết một hồi ký hành trình 18 năm với Bách Khoa,
thì anh Châu chỉ dí dỏm trả lời bằng một câu hỏi khác: “Anh Vinh khi về bên
đó hỏi Võ Phiến có cho tôi viết hay không?” Ý tại ngôn ngoại, ai cũng
hiểu rằng anh Châu muốn nói tới những quan hệ linh tinh giữa các nhà văn nam nữ
mà Bách Khoa như một trạm giao liên và Lê Châu thì rất kín đáo, không bao giờ
nói ra.
Chuyện
dật sự bây giờ mới kể, là sau khi đã phải “hiến” thư viện Bách Khoa cho Hai
Khuynh, Lê Châu nghĩ tới tình huống căn nhà 160 Phan Đình Phùng nơi anh cư ngụ
bất cứ lúc nào cũng có thể bị công an tới khám xét. Chuyện sau 1975 mà ai cũng
biết, ngay như với Giáo sư Y khoa Phạm Biểu Tâm, một tên tuổi lớn của trí thức
miền Nam mà chế độ mới đang rất cần ông trong những năm đầu nhưng họ vẫn không
bao giờ tin ông. Bằng cớ là căn nhà của GS Tâm trên đường Ngô Thời Nhiệm, giữa
thanh thiên bạch nhật, ít nhất đã hai lần bị công an thành phố xông vào lục
xét. Và cứ sau một lần như vậy, không phát hiện được gì thì Thành Ủy đã lại
đứng ra xin lỗi coi đó chỉ là hành động sai trái của thuộc cấp. Sự giải
thích ấy thật ra chỉ là hai bản mặt của chế độ.
Không
thể nói anh Lê Ngộ Châu không hiểu cộng sản, nên còn bao nhiêu thư từ chung và
riêng của Bách Khoa đã giữ gìn bấy lâu, anh cẩn thận xếp để vào trong hai hộp
giấy, đem tới gửi nơi nhà chị Nguyễn Khoa Diệu Chi, vợ nhà văn Nguyễn Mộng Giác
bên Thị Nghè. Năm 1990, khi chị Diệu Chi và con gái sắp đi đoàn tụ với chồng
bên Mỹ, hàng trăm bức thư cả chung và riêng ấy – như một phần lịch sử của Bách
Khoa, có tính văn học hay không, thì tất cả cũng đã trở thành tro than,
thả về cho người trăm năm cũ.
Trần
Hoài Thư viết về chủ nhiệm Bách Khoa: “Lê Ngộ Châu mà tôi được biết trong
vài lần ghé thăm tòa soạn Bách Khoa: (1) Mỗi tác giả đều có một hồ sơ riêng
(folder), bài không đăng, có thể lấy lại từ tòa soạn. (2) Ông không ngại đọc
bản thảo viết tay quá xấu, như trường hợp cá nhân tôi, vì ngón tay cầm
viết bị miểng lựu đạn cắt nên chữ viết rất khó đọc, vậy mà ông không nề hà. Ông
cầm cái kính lúp soi từng hàng chữ, rồi sửa lại chi chít, trước khi đưa chị
Châu đánh máy, anh không hề than một tiếng… Điều đó chứng tỏ ông rất trân trọng
sự đóng góp của người viết. Tôi nghĩ nếu Bách Khoa không có ông Lê Ngộ Châu thì
không biết có Hoàng Ngọc Tuấn, Thế Uyên, Lê Tất Điều, Trùng Dương, Nguyễn Thị
Hoàng, Nguyễn Thị Thụy Vũ? Riêng bản thân tôi, tôi sẽ nói nếu không có Bách
Khoa, không có ông Lê Ngộ Châu thì chắc chắn tôi sẽ không có dịp đi vào con
đường chữ nghĩa như ngày hôm nay.” [2]
VẪN MỘT LÊ NGỘ CHÂU CỦA HÒA GIẢI
Năm
1994, Lê Ngộ Châu đưa người con gái thứ hai sang Mỹ định cư. Với 18 năm điều
hành tờ Bách Khoa, anh Châu có rất nhiều bạn và Võ Phiến có lẽ là người anh
thân thiết nhất. Trong chỗ rất riêng tư, khi biết giữa Võ Phiến và Nguyễn Mộng
Giác, “có vấn đề” trong sự chuyển tiếp tờ Văn Học Nghệ Thuật sang
tờ Văn Học. Cả hai cùng là người Bình Định, nhưng với cái tình đồng
hương ấy cũng không sao tránh được trục trặc trong điều hành tờ Văn Học, khi mà
Võ Phiến còn đứng tên chủ nhiệm và Nguyễn Mộng Giác là chủ bút. Rất bén nhạy,
Lê Ngộ Châu cảm thấy ngay được sự “nghẽn mạch” giữa hai anh em. Anh sốt
sắng đóng vai “hòa giải” – vẫn chữ của Lê Ngộ Châu.
Rồi
như một cái cớ, tôi tổ chức buổi họp mặt tiếp đón anh Lê Ngộ Châu tại một clubhouse,
nơi tôi cư ngụ trên đường Bellflower, Long Beach. Dĩ nhiên có anh Võ Phiến và
Nguyễn Mộng Giác và có khoảng hai chục thân hữu quen biết anh Lê Ngộ Châu và
tạp chí Văn Học có mặt hôm đó: các anh Từ Mẫn Võ Thắng Tiết, Từ Mai Trần Huy
Bích, Trúc Chi, Thạch Hãn Lê Thọ Giáo, Khánh Trường, Hoàng Khởi Phong, Cao Xuân
Huy… Chỉ riêng cái tình “tha hương ngộ cố tri” ấy, qua những trao đổi, như
từ bao giờ anh Lê Ngộ Châu vẫn lối nói chuyện vui dí dỏm và duyên dáng, anh đã
như một chất xi-măng nối kết mọi người. Và cũng để hiểu tại sao, trong suốt 18
năm, anh Lê Ngộ Châu đã điều hợp được tờ Bách Khoa, vốn là một vùng xôi đậu
phức tạp như vậy.
Đó
là lần thăm Mỹ duy nhất 1994 của anh Lê Ngộ Châu, cũng như giám đốc Nhà sách
Khai Trí, nhưng rồi cả hai đều chọn trở về sống ở Sài Gòn. Năm 2001, trong dịp
trở lại thăm Đồng Bằng Sông Cửu Long, tôi gặp lại anh Lê Ngộ Châu nơi tòa soạn
Bách Khoa ngày nào, anh vẫn nhớ và nhắc tới buổi gặp gỡ “hòa giải” hôm
đó.
HÀNH TRÌNH ĐI TÌM BÁCH KHOA [6]
Phục
hồi Di sản Văn học Miền Nam là mối ưu tư của nhiều người, trong đó có phần tìm
lại toàn bộ báo Bách Khoa và đó là công lao của hai khuôn mặt rất quen thuộc
trong sinh hoạt văn học ở hải ngoại: chị Phạm Lệ-Hương và anh Phạm Phú Minh. Cả
hai đã rất thành công trong việc tổ chức cuộc Hội Thảo về Tự Lực Văn Đoàn,
Hội Thảo Trương Vĩnh Ký với việc xuất bản cuốn Kỷ yếu TLVĐ, Kỷ yếu Triển
Lãm và Hội Thảo Trương Vĩnh Ký là những tài liệu được đánh giá rất cao cả ở
bên trong và ngoài nước. Cuộc hành trình đi tìm Bách Khoa không đơn giản, với
công sức đóng góp của nhiều người khác nữa nhưng kết quả cuối cùng là toàn bộ
426 số báo Bách Khoa được sưu tập trọn vẹn, được số hóa và upload lên internet.
Kể từ đây, Bách Khoa đã phục sinh, để cùng sống với những thế hệ mai sau xa hơn
cả “tam bách dư niên hậu”. [6]
*
Lê
Ngộ Châu mất ngày 24/9/2006 năm Bính Tuất tại Sài Gòn, thọ 84 tuổi. Linh cữu
được quàn tại Nhà tang lễ Thành phố trên đường Lê Quý Đôn Quận 3 Sài Gòn. Ông
được an táng trong khu đất riêng của chùa Phổ Chiếu, Gò Vấp [Hình 17b]. Lê Ngộ
Châu đã để lại rất nhiều tiếc thương cho những người từng được quen biết và làm
việc với ông. Nguyễn Minh Hoàng, một dịch giả cộng tác viên lâu năm của Bách
Khoa ngày nào, đã viết hai câu thơ viếng cảm động trong sổ tang của gia đình Lê
Ngộ Châu:
Hình 17a: Bà Nghiêm Ngọc Huân Lê Ngộ Châu, và các ông Lê Phương Chi, Trần Văn Chánh, Dũ Lan Lê Anh Dũng tại nhà tang lễ Thành phố Chủ Nhật 24/09/2006. [4]
Mang Viên Long, một nhà văn trẻ miền Trung từng viết cho Bách Khoa, vẫn còn nhớ
ngày anh Lê Ngộ Châu mất: “Hôm nay – gần đến ngày giỗ thứ 5 của Anh, nơi
chốn quê nhà quạnh hiu này – tôi lại nhớ anh: “Một nhà báo chân chính, tài
năng, và vô cùng độ lượng đã suốt đời hy sinh cho sự nghiệp văn học! Xin được
thắp cho anh một nén hương muộn nhưng rất chí tình.”
Bài viết này như một tưởng niệm 98 năm sinh của anh Lê Ngộ Châu. Để kết luận, có thể nói rằng: nếu không có chủ nhiệm sáng lập Huỳnh Văn Lang, sẽ không có một tờ báo mang tên Bách Khoa từ 1957. Nhưng nếu không có được cái “nhẫn” và tài năng điều hành tòa soạn 160 Phan Đình Phùng của Lê Ngộ Châu, sẽ không có một tạp chí Bách Khoa khởi sắc với 426 số báo với tuổi thọ 18 năm cho tới 1975 và cũng sẽ không có một bộ báo Bách Khoa như một công trình văn hóa đồ sộ của miền Nam để lưu lại cho các thế hệ mai sau và chúng tôi vẫn mãi biết ơn Anh.
NGÔ THẾ VINH
California 26/06/2021
[Tưởng niệm 98 năm sinh Lê Ngộ Châu]
THAM KHẢO:
1/ Ngô Thế Vinh. Chân Dung Văn Học Nghệ Thuật & Văn Hóa. Việt Ecology Press 2017
2/
Trần Hoài Thư. Thư Quán Bản Thảo số 48, chủ đề viết về tạp chí Bách Khoa
https://tranhoaithu42.com/tqbt-so-48-tap-chi-bach-khoa/
3/
Đặng Tiến. Ông Lê Ngộ Châu, 160 Phan Đình Phùng.
https://damau.org/9238/le-ngo-chau-160-phan-dinh-phung
4/
Dũ Lan Lê Anh Dũng. Vĩnh biệt ông Bách Khoa Lê Ngộ Châu. http://vietsciences.free.fr
5/
Phạm Phú Minh. Bách Khoa điện tử Toàn tập [từ số 1 tới 426], Thư Viện Người
Việt Online. https://www.nguoi-viet.com/ThuVienNguoiViet/BachKhoa.php
6/
Phạm Lệ-Hương. Hành trình đi tìm Bách Khoa. Phỏng vấn cá nhân. Huntington Beach
21/6/2021. – p.16
7/ Huỳnh Văn Lang, Nhân chứng một chế độ, Một Chương Hồi ký, Tập Ba ([trang 208 – 219). Tác giả Xuất bản 2001