Từ
cánh phi cơ, Lisbon trải dài mái ngói đỏ và tường trắng. Quê nhà thoáng hiện
trong trí những mái đỏ tường vôi, những ngói âm dương phôi pha rêu cũ che hiên
gió bão miền Trung. Gió Ðịa Trung Hải phảng phất mùi rêu trên công trường Praca
Do Comercio thổi lộng những đám mây mù trong một ngày đầu xuân. Bức tượng đen
một quân vương cỡi ngựa sừng sững giữa công trường trơ gan cùng đám bồ câu dừng
chân đậu hàng trăm con. Xa xa, sông Tejo bạc trắng những cơn thịnh nộ cuối cùng
của mùa biển động. Ðường sá lát đá nhỏ, xẻ phố thành chi chít những hẻm nhỏ
quanh co. Tường thành Castelo de São Jorge trên đồi cao sững đứng nhìn xuống
phố Lisbon lấp lánh đỏ ngói cho đến chân trời. Khẩu súng đồng một thời oanh
liệt đế quốc từ Angola Phi châu nóng bỏng của mỏ vàng và kim cương sang đến tận
Á châu dọa dẫm Thanh Triều chiếm lãnh Macao dựng nên chốn ăn chơi đỏ đen khét
tiếng vùng Ðông Nam Á. Cũng những súng đồng cùng thời đó đã bắn lên cửa biển
Hội An, Ðà Nẵng mở đầu cho một giai đoạn nô lệ của con cháu Lạc Hồng. Khẩu súng
thần công ngày nay đứng buồn thảm trong một góc, láng bóng lên vì du khách tựa
vào để chụp hình kỷ niệm một chuyến đi. Hưng phế một đế cường thoáng qua như
một giấc mơ, ai có thể ngờ.
Lisbon mái đỏ và những cô Bồ da ngâm nhỏ nhắn dễ
thương nhưng chớ vội lầm khi màn đêm xuống, những chiếc cổ xinh xinh đó khàn
đục cả một trời thương hận trong nhịp điệu fado.
Fado, có nghĩa
là số phận, nói một cách đơn giản là một loại nhạc tương đương như nhạc Blues Mỹ
của Bồ đào nha. Lời cũng như nhạc là những cung điệu buồn thảm, chủ đề về tình
yêu hay quê hương đã mất, nỗi đời bi thảm hay số phần nghiệt cay. Ca sĩ fado, fadista, thường là phụ
nữ, mang áo choàng đen khi trình diễn, giọng hát nhắm đến tâm điểm của saudade, ước vọng buốt
nhói để vươn tới những nỗi niềm bất khả của kiếp nhân sinh. Ban nhạc đệm thông
thường chỉ cần hai nhạc cụ, một Guitarra,
tạm dịch là Bồ đào cầm có sáu dây đôi phụ trách solo, và một Tây ban cầm, Viola, cho phần đệm.
Anibal Nazaré, một nhà soạn nhạc, đã định nghĩa fado như sau trong một bài hát
viết cho Amália Rodrigues, một fadista rất nổi danh trước đây, hát:
Defeated
souls
Lost nights,
Strange shadows…
Love,
jealousy,
Ash and flame
Pain and sin…
Fado
is all this…
Những
linh hồn ngã bại
Những đêm lạc,
Những bóng lạ…
Yêu,
ghen,
Tro tàn và danh vọng
Khổ đau và tội lỗi…
Fado
là như thế…
Như
thế Fado biết bao lần đã kể lể, đã nỉ non tiếng vọng từ lòng giữa phố Lisbon.
Fado đã vang từ thế kỷ trước với tình yêu bất tử giữa nàng Kiều Maria Severa và
Bá tước hào hoa Comte De Vimioso. Chuyện kể rằng Severa, con của một gypsy, là
một gái giang hồ và cũng là một fadista rất nổi tiếng ở thế kỷ thứ mười chín. Gần xa nô nức yến oanh,
trong đám phong lưu công tử thị thành Lisbon, Bá tước De Vimioso là người yêu
nàng say đắm. Chuyện tình của họ là câu chuyện đầu môi của kinh thành và cũng
nhờ đó fado được sự chú ý rộng lớn của mọi người. Nhưng rồi tài hoa bạc mệnh, kiếp hồng nhan có mong manh / nửa
chừng xuân thoắt gãy cành thiên hương, nàng Kiều Severa bỏ lại cuộc
đời khi mới vừa 26 xuân xanh, gây trong lòng mọi người không biết bao nhiêu
nuối tiếc. Ðã có rất nhiều bản nhạc fado viết dành riêng cho nàng và vào thời
đó tất cả fadista đều mang khăn choàng đen khi hát để tưởng niệm Severa. Lối
trang phục này dần dần trở thành một tập tục của ca sĩ fado khi trình diễn…
oOo
Ðêm
Lisbon và những trận mưa đầu mùa đổ xuống như thác, khách bộ hành co ro trú mưa
dưới hiên phố. Mùi hạt dẻ nướng của người bán dạo và tiếng rao bán dù của một
người mù ở góc phố khiến đêm ở đây có một chút gì quen thuộc. Tôi phóng vội vào
một chiếc taxi chạy đến quán A Severa vùng Bairro Alto, chiếc nôi của nhạc fado
ở Lisbon. Những ngõ phố quanh co khi mờ khi rõ qua cánh quạt nước liên tục quay
đều trước kính xe. Lisbon hay Sàigòn? Tôi chỉ biết nhạt nhòa qua màn mưa, nhớ
phố cũ và tiếng hát Khánh Ly, từng
người tình bỏ ta đi như những dòng sông nhỏ… ôi những dòng sông nhỏ, lời hẹn
thề là những cơn mưa… Mưa và phố đêm bỏ lại sau lưng, khách tìm một
chút ấm áp qua những ly rượu Bồ và saudade của fado. Ðêm càng sâu, fado bay cao
vút vào khoảng không gian ngất ngây những ray rức. Ðó là tiếng tức tưởi của
định mệnh hay những giấc mơ đã vỡ vụn không còn một cơ hội để cứu vãn hay ngóc
đầu. Căn phần… Ðịnh mệnh cay nghiệt… Một kiếp ba sinh… Có còn chăng một ước mơ?
Giấc mơ không bao giờ thành sự thật, saudade thành ra một tiếng nấc, nằm lặng
lẽ trong cuống họng cho đến khi fado mở lối làm con tim vỡ òa những cung điệu
thảm sầu. Tiếng hát fado nghe như tiếng kêu của một loài thú đã lắm đau thương,
vùng vẫy mặc dù biết rằng sự vùng vẫy sẽ làm vết thương rách toạc cho máu đỏ
chảy dài thêm. Mặc kệ, phải có những tiếng rú vật vã đó họa chăng niềm đau vơi
đi được chút nào hay cho dù cũng chẳng để làm gì thì đã sao. Ðời tàn nhẫn đã bao
lần, người ngã quỵ đã quá nhiều rồi, ta xin đưa một lời hát, ta xin dâng đời
một điệu ca. Người ca sĩ đứng bất động với chiếc áo choàng đen như một pho
tượng, chỉ còn ánh mắt xa thẳm và một giọng hát kéo đứt ruột gan. Bất chợt tôi
nhớ đến bài Estátua falsa
với tiếng hát Misia mà Sơn đã gởi cho tôi trước đây. Misia, một fadista nổi
danh đương thời, có giọng hát cứa vào từng mạch máu chạy về tim. Ðó là giọng
hát liêu trai khiến mạch chỉ người nghe như muốn đứt cho máu trào đánh bọt theo
từng nhịp đập phập phồng. Rốt cuộc ta đã phải quỵ dưới chân số phần vì ta đã
mất điểm tựa. Sou estrela
ébria que perdeu os céus… Ta là vì sao rơi xa hút đến cuối trời
thăm thẳm vì bầu trời mang ta đã mất. Ta say loạn hết biết còn nơi cư trú. Lối
ngõ là một cái gì xa xăm. Ðường về ư? Nhà ta đã mất từ dạo con người biết định
nghĩa về một chốn nghỉ chân. Sereia
louca que deixou o mar… Ta là loài mỹ nhân ngư say hết một đời say.
Ðừng nói đến phương hướng với ta. Người có một bến cảng để về, còn ta? Biển xa
xăm ta lạc mất, cồn đá và cát bờ là những hoại ngữ ở trên đời. Sou templo prestes a ruir sem deus...
Cả thần thánh, các người đã từ bỏ đền đài ta thành một nơi hoang phế. Mọi người
đến cầu lụy các người, ta quỳ dưới chân ngươi đợi chờ chút quyền uy phù phép.
Nếu không, miếu đền ta sẽ thành phế tích, người đời sẽ từ bỏ ta thành một hoang
địa cô liêu. Estátua falsa
ainda erguida ao ar… Cho nên ta là một pho tượng huyễn hư đứng vô
vọng nhìn thời gian tàn nhẫn kéo quanh mình. Ta thiếu một điểm tựa, ta không có
lấy một chiếc phao. Bầu trời, biển, thần linh… Các người có biết ta là tinh cầu
say choáng váng, ta bất cần tất cả nhưng ta rơi về đâu nêu bầu trời lạc mất?
Người có hay, ta là mỹ nhân điên loạn rối rắm hết thần hồn nhưng trong ta tha
thiết một vùng biển ấm nồng? Và thần linh ơi, cho dù ta là miếu đền vô tri đá
gạch nhưng lắm khi ta cũng thèm một ân sũng của thiên thần. Người có thấu, thân
ta giờ là pho tượng vô tri?
Sou
estrela ébria que perdeu os céus,
Sereia louca que deixou o
mar;
Sou templo prestes a ruir
sem deus,
Estátua falsa ainda
erguida ao ar…
[*]
I’m
a drunken star that lost its skies,
A mad mermaid that left the sea;
I’m a crumbling temple with no god,
A false statue still raised in the air…
tôi
tinh cầu say lạc mất trời
mỹ ngư điên biệt biển xa xôi
miếu đền tan thần linh đánh mất
huyễn hư tôi tượng đứng chơi vơi…
Ðã
bao lần ta là tượng đá vô cảm trên xứ người? Quê hương xa thẳm như bầu trời lạc
cho kẻ lưu xứ làm tinh cầu say đêm đêm. Huyễn hư tôi… Estátua falsa… Lời nhạc
xoáy rúng đến thần hồn trên đường về khách sạn. Ðêm Lisbon sũng nước trên từng
bước đi, nền đá nhỏ phản chiếu ánh đèn đường vàng vọt như hắt lên từng nỗi nhớ
đã cũ và rất xa…
Vũ Hoàng Thư
Tháng 3, 2002
[*] Estátua falsa, Thơ:
Mário de Sá-Carneiro, Phổ nhạc: Armando Machado, Ca sĩ trình bày: Misia