Nhà
thơ Trung Quốc
VU KIÊN
(Yu
Jian 于坚, 1954 - …)
Thân Trọng Sơn
dịch
và giới thiệu
Yu Jian 于坚
Sinh năm 1954 tại Vân Nam, Tây Nam Trung Quốc, Vu Kiên phải bỏ ngang việc học dưới thời Cách mạng Văn hoá, mười lăm tuổi đi làm công nhân. Chịu ảnh hưởng của thân phụ, vốn ham chộng thi ca cổ điển, ông bắt đầu làm thơ từ những năm giữa thập niên 70. Năm 1980, nhân lúc các trường đại học được mở cửa trở lại, ông vào học Đại học Vân Nam và tốt nghiệp ngành văn học Trung Quốc năm 1984. Hai năm sau, những bài thơ đầu tiên của ông đã xuất hiện trên các tạp chí văn học.
Vu Kiên kể lại quãng đời này:
"Khi tôi bắt đầu viết, không có cách gì để công bố tác phẩm của mình được vì không hề có tạp chí văn học nào dưới thời Cách mạng Văn hoá, và không ai có thể viết loại thơ mà tôi đang viết. Thơ được xem như phương tiện tuyên truyền của nhà nước. Thế nên tôi chỉ có thể viết một cách bí mật, đấy chỉ là một sinh hoạt hoàn toàn riêng tư của tôi, và tôi cũng không trông mong kiếm sống với việc này. Ở xí nghiệp, tôi là thợ mộc, thợ tán đinh, thợ hàn, thợ khoan, và tôi dốc sức làm việc. Sau mười năm, tôi trở thành công nhân lành nghề và có thu nhập khá. Trong suốt thời gian làm thợ, tôi đã đọc và tự học về ngôn ngữ và văn chương, nhờ đó tôi không gặp khó khăn nào khi thi vào trường đại học. Về sau, khi các tạp chí văn học được xuất bản trở lại tôi đã gởi đăng một vài bài thơ của mình, nhưng tôi có ý định sẽ sống với công việc khác, ngoài việc viết lách. Thật tình là tôi không tin mình có thể sống được bằng ngòi bút, nhất là tại Trung Quốc từ sau năm 1949 - viết lách trở thành một công việc nguy hiểm, bất cứ lúc nào nó cũng có thể làm cho cuộc sống nhà văn bị đảo lộn ngay..."
Thời gian này, Vu Kiên đọc rất nhiều. Các tác giả cổ điển ông ưa thích là Vương Duy và Tô Thức, sau mới đến Lỗ Tấn. Ông cũng sớm làm quen với văn học phương Tây, với Shakespeare, Goethe, Whitman, các tác giả Pháp như Balzac, Hugo, Stendhal, Romain Rolland và nhất là các nhà thơ : Rimbaud, Baudelaire, Valéry, Prévert.
Đọc và nghiền ngẫm, nhưng khi sáng tác, ông tự chọn con đường riêng của mình. Ông không để lôi cuốn bởi trào lưu " thơ mông lung " ( 朦胧诗mông lông thi ) , "mông lung" về nội dung và "cách tân" về hình thức, phát triển đầu những năm 80 thế kỷ trước.
Thơ tôi khác biệt thơ mông lung, tôi cố tránh lối diễn đạt mơ hồ, tối nghĩa. Theo tôi, viết tối tăm rất dễ. Tôi nhận thức được tầm quan trọng của cách diễn đạt rõ ràng và dễ hiểu. Tôi hiểu sức mạnh của ngôn ngữ, mỗi khi viết, bạn đã tạo ra biểu tượng và ẩn dụ. Mặt khác, viết là thể hiện cái " tâm " ( 心 ) của mình đối với thế giới. Ngôn ngữ phương Tây thường dịch 心 là trái tim hay là tinh thần, có lẽ khái niệm về 心 không có tương đương. Dẫu sao, đây không phải là thứ mà các nhà tâm lý hay nhà phân tâm học có thể giải thích dễ dàng.
Thơ của tôi có thể tóm tắt bằng mấy chữ: đời sống thường ngày. Tất nhiên có khía cạnh chính trị khi mô tả thực tại..."
Vu Kiên mô tả cái thực tại xã hội, chính trị và gia đình đó từ vị trí một người quan sát. " Với tôi, ý tưởng về khoảng cách rất quan trọng. Tôi thích đứng lùi ra. Đấy là khoảng cách tinh thần, không phải là khoảng cách của một ẩn sĩ sống trên núi. Tôi quan sát những gì đang diễn ở góc nhìn cố ý từ bên ngoài " ( Như khi ẩn mình trong nhà bếp, nơi góc khuất, cách bàn ăn hai bước, để quan sát các thực khách). Ông đưa vào thơ những sinh hoạt và vật dụng đời thường, lúc cắt điện, khi mua sắm, căn hộ, siêu thị, bức tường, cái máy giặt...Những yếu tố cụ thể của đời sống như thế được soi rọi trong ánh sáng huyền bí của cội nguồn. Nhìn những sản phẩm thảo mộc trong siêu thị ông thấy cả vụ mùa xanh tươi, nhìn miếng thịt bít tết ông thấy cả con thú đang cựa quậy. Ông mô tả cái cây phải giữ khoảng cách với mọi vật để mời liên tưởng đến chỗ đứng của con người trong thế giới vây quanh: con người không thể thoát ly khỏi môi trường sống.
Một trong những tác phẩm tiêu biểu của Vu Kiên là bài thơ dài Hồ sơ số 0, công bố năm 1954. Bài này có hình thức một hồ sơ hành chính, bao gồm nhiều phiếu mà mỗi phiếu liên quan đến khía cạnh cuộc sống của cá nhân. Ông giải thích:
"Ở Trung Quốc, cuộc đời chúng tôi lúc nào cũng đi theo những hồ sơ, ngay từ lúc nhỏ. Khi bạn thay đổi một nhiệm sở, cấp trên đơn vị mới sẽ nắm lấy hồ sơ của bạn và dựa vào đó mà ứng xử. Tôi đã tìm thấy hồ sơ của tôi lập từ lúc tôi mới lên bốn, và ý tưởng của bài thơ này bắt đầu từ đó. Tôi tự đặt mình vào vị trí của người thiết lập hồ sơ. Tôi nhại theo ngôn ngữ hành chính. Đây là trải nghiệm viết lách đau thương nhất của tôi, nó theo vào những cơn ác mộng tôi từng có. Tôi mất đến hai năm để hoàn thành tác phẩm này".
Ban đầu bài thơ bị giới phê bình gièm pha nhưng đến nay đã được công nhận là tuyệt tác của thi ca Trung Quốc hiện đại.
Hãy đọc thử một đoạn:
"(...) Một loạt những động từ/ chìm trong bóng tối/ không sao tránh khỏi/ nó không thể cựa quậy/ không thể ló ra ngoài sáng//Không thể thấm nước/ không thể bắt lửa/ không một con chuột/ không có vi khuẩn/ không một vi sinh vật// Căn cứ vào đó người ta sẽ xem nó là đồng chí/ cấp giấy tờ cho nó/ phát lương cho nó/ công nhận giới tính của nó// Căn cứ vào đó nó đi làm tám tiếng mỗi ngày/ sử dụng đủ loại giấy/ mực và chất lỏng tẩy xoá// (...) Một tiến trình liên tục tận dụng mực viết/ những chuyển động của một người mẫu mực/ ai đó gọi số 0// Cơ thể nó nhận trách nhiệm/ là số 0 nó quay lại trả lời/ người khác đòi nó tờ giấy// Nhà nó không cựa quậy/ vị trí cuả nó không cựa quậy/ những tia sáng không cựa quậy// Các ổ khoá không cựa quậy/ những chiếc tủ lớn bằng thép không cựa quậy/ chiếc phong bì của nó không cựa quậy (...) "
Hiện nay thơ của Vu Kiên xuất hiện thường xuyên trên các tạp chí và phần lớn tác phẩm đã in trong Vu Kiên Thi Tập do nhà xuất bản Văn học Nhân dân ấn hành từ năm 2000. Ông được trao tặng Giải thưởng văn học Lỗ Tấn năm 2006.
Điều đáng ghi nhận là thơ Vu Kiên đang được phổ biến rộng rãi trên thế giới qua các bản dịch tiếng Anh, Pháp, Ý, Đức, Nga, Nhật, Bồ Đào Nha, Thuỵ Điển, Đan Mạch... Ông được đặc biệt yêu thích tại Pháp, các bản dịch đã xuất hiện từ lâu trên tạp chí Po&sie, nhờ lực lượng dịch giả là sinh viên và giáo sư người Trung Quốc đang sống và làm việc tại nước này. Những dịch giả Sebastien Veg, Li Sinjia, Chantal Chen-Andro đã công bố tác phẩm của Vu Kiên với những nhan đề tiếng Pháp ( Dossier 0, Un Vol, Rose évoquée ... ) qua những nhà xuất bản lớn như Gallimard, Caractères ngay từ năm 2005 và tiếp tục những năm sau. Mùa thu năm 2014 ông đã sang đọc và giới thiệu thơ trong các sinh hoạt giao lưu tổ chức tại Paris và nhiều thành phố khác ( Orléans, Montpellier...)
Ngoài việc sáng tác thơ,Vu Kiên còn là nhà nhiếp ảnh, hoạ sĩ, nhà thư pháp, tác giả kịch bản, đạo diễn phim tài liệu.
THƠ VU KIÊN
( Nhiều bài không có nhan đề, chỉ đánh số )
239 ( HAI BÀN TAY KHÔNG )
Hai bàn tay không mang tới một bài thơ
Tôi bước vào phòng khách nhân sinh nhật chủ nhà
Đẩy cánh cửa cởi giày ra
Tất cả quý ông quý bà đều quay đầu lại
Như những con khỉ được thuần dưỡng đang chờ đợi
Từ hai bàn tay hệt như nhà ảo thuật
Tôi sẽ rút ra quà tặng cho chủ nhân
Một đoá hồng điếu xì gà một hộp quẹt
Một búp bê hay là những viên kẹo
Thậm chí một chiếc xe
Họ đã chuẩn bị những tiếng hoan hô
Những "Ồ đẹp quá!"
Và tôi chợt hiểu ra rằng ở đây
Món quà của tôi không còn coi được
Làm sao giải thích cho chủ nhà mặt mày rạng rỡ
Rằng mừng sinh nhật tôi đã mang tới một bài thơ
Thật hết sức thiếu lịch sự cổ lỗ rẻ tiền kỳ quái
Quá đỗi buồn cười bủn xỉn không ai nghĩ ra
Rằng dưới mắt mọi người bài thơ của tôi
Chẳng khác gì kẻ ti tiện đạo đức giả
Có thể khiến họ thét lên
Kinh tởm.
1
Khi khởi đầu là một con thỏ
Ta biết rõ rằng đằng sau là con sói hung dữ
Nhưng ta tự nhủ vở kịch phải có hồi kết thúc
Ta còn có thời gian
Ta có thể nán lại xem
Chờ lâu hơn nữa
Đến lúc có lẽ là, lạ lùng thay,
Một xe tăng xung kích chạy ngang sân khấu
Và rồi, con sói hung dữ hiện ra đó
Ta đành phải đi ra
Nhưng không nhìn thấy hồi đầu nữa
Không còn con thỏ nữa
Và kết cục duy nhất của tôi là con sói hung dữ.
93 ( CHIỀU NAY NHỮNG ĐÁM MÂY )
Chiều nay những đám mây cuộn vòng như tóc trên đầu Beethoven
Chiều nay trên sân khấu chiếc màn kéo lên dưới bàn tay của hoàng hôn
Một chiếc dương cầm đỏ khổng lồ
Choán chỗ từ Nộ giang đến núi Cao Lê Cống
Từ đáy sâu nước phun lên những giọt trong
Trên cành cây chim chóc rỉa nhổ lông
Con báo vàng bỏ lại móng vuốt ở cửa phòng con rắn ngóc đầu
Tảng đá nới lỏng vòng ôm tảng đá trong rừng vỏ cây tối sầm
Từ trên cao sao trời căng tai mọi sinh vật đều lắng nghe
Diễn tấu đi! Ôi bàn tay bất tử!
79
Xuất phát từ khoảng sáng
Chúng ta đi về phía bóng tối
Không bao giờ ngược lại.
90
Tựa như một khúc uốn trên mặt đất
Tựa như một đoạn thẳng giữa hai điểm
Suốt ngày đêm dòng sông vỗ bập bềnh
Suốt ngày đêm con rắn nước nín thinh.
88
Những bánh xe răng cưa của dòng sông
Đã ngừng lại giữa những tảng đá
Điều này có nghĩa là
Chỉ có Trời mới hiểu.
80
Trong bóng tối
Ta vẫn đi theo những con đường quen thuộc
Như dòng máu biết rõ trái tim
Chúng ta biết, từ chốn sâu thẳm tối tăm,
Tự tổ chức chính mình
Hay hạ gục một đối thủ
Nhưng trong ánh sáng
Khi trước mặt ta mọi thứ đều bày rõ
Chúng ta phải bó tay bó chân.
13
Tôi nhìn thấy đoá hồng
Điều này có nghĩa
Là tôi thấy đoá hồng
Trên cành của nó
Tôi nhìn thấy đoá hồng
Điều này có nghĩa là
Chẳng phải một thiếu nữ
Trong phòng trang điểm
Đấy là hai khái niệm
Hoàn toàn khác biệt nhau
Khi bạn thấy đoá hồng
Cái bạn thấy chính là đoá hồng
Khi bạn thấy một thiếu nữ
Cái mà bạn thấy
Là cặp vú tròn
Hoặc bờ vai cũng rất gợi cảm
Chỉ có đôi mắt một thạc sĩ văn chương
Mới nhìn mà không thấy cái vú
Mới nhìn mà không thấy bờ vai thiếu nữ
Mới tưởng cô thiếu nữ trên đại lộ mùa hè
Là đoá hồng với những cái gai.
61
Kiến trúc sư của nhà thương điên
Là
Một người tử tế
Tinh thần minh mẫn
Đã từng xây
Hàng nghìn nhà ở
Nhiều
Chỗ đi tiểu và trung tâm thương mại
Với những kết cấu
Gạch đá
Thuỷ tinh và sắt thép
Giống nhau
Những vật trang trí giống nhau
Những không gian xanh giống nhau
Những ống thoát nước và khí đốt
Giống nhau
Nhà thương điên
Là một công trình bình thường
được xây bởi một người bình thường.
Anh ta phải rút lui
Tuân phục kế hoạch
Tận dụng thời khắc
Trở thành người tử tế
Ngủ bình thường
Ăn bình thường.
Nhưng anh ta chẳng bình thường
Anh vào ở bên trong
Và đã có ý nghĩ khác thường
Biến căn phòng mà người tử tế xem là bình thường
Thành căn phòng điên số 204
Với những bức tường, điên, gia cố chất dẻo, và những lan can, điên, bằng thép,
Những khung kính tô màu vòi nước điên
Những máy thu thanh điên những thắt lưng da
Những bóng đèn điên 60 watt
Những ghế xếp điên bằng kim loại và bồn tiểu điên bằng sứ
Một phòng khách rộng điên với tiền sảnh
Một ông bố điên
đọc nhanh cả đống nhật báo điên
Một miếng vải lau nhà điên
cào vào lớp xi măng
Tóm lại con người này điên rồi
Và phải bị đem nhốt
Vào căn phòng bình thường kia.
71
Con đường của cái chết
Không phải là con đường trong đêm tối dẫn đến chiếc quan tài và lò hoả táng
Nhưng lát đầy những khổ thơ tuyệt vời
Giống như
Những giấc mơ của chiếc tổ
Trong ánh sáng biến thành những phi trường.
6
Cái cây
Giữ khoảng cách với bầu trời
Giữ khoảng cách với một cây khác
Giữ khoảng cách với một loại trái khác
Giữ khoảng cách với một thứ đất trồng khác
Giữ khoảng cách với nguồn nước khác
Giữ khoảng cách với những loài chim
Cây phải giữ khoảng cách với mọi vật
Bởi chỉ cần nó nhích một bước
Là đánh mất bầu trời
Đánh mất mặt đất
Đánh mất dòng nước
Đánh mất chim muông
Và mất cả chỗ đứng
Và chết luôn.
PHÍA NAM RỒI PHÍA TÂY
Phía Nam rồi phía Tây
Trên những tảng đá xám
Những con nhện mùa đông trườn lên
Hoặc là trên thân hình đen của những con nhện
Những tảng đá xám trườn lên.
CÁC DĨ ĐẦU
Phía bắc Vân Nam bên đường quốc lộ
Một tấm biển ghi địa danh Các Dĩ Đầu
Ôi Các Dĩ Đầu
Chẳng ai biết đây là nơi đâu
Chỉ thấy dưới tấm biển
Một con đường bị mưa gió bùn lầy phá hỏng
Rồi đế guốc và chân trần giẫm phẳng.
89
Trong khoảng không cao và xanh
Hẳn phải có con chim đại bàng đang bay
Vào lúc nó nghĩ đến điều này
Cái vật đang bay
Là con chim quạ.
12 ( CON ĐƯỜNG DẪN ĐẾN NƠI KIA )
Con đường dẫn đến nơi kia không cần phải băng qua
Sắt thép
Chất dẻo hay ni lông
Không cần phải đi theo
Những lối nhỏ
Hay là đại lộ
Không cần phải đi ngang
Các bàn trang điểm của phụ nữ
Và những cốc bia của đàn ông
Không cần đến hộ chiếu
Giày dép
Hay là xăng
Tôi biết là con đường này trên trái đất
Xưa kia
Không hề có giới hạn
Nhưng giờ đây muốn đi đến nơi kia
Mà không phải bước
Trên những ống dẫn khí đốt hay trong những phòng kế toán
Tôi chỉ có những bài thơ
Thay cho đôi chân.
33
Nền móng xi măng của siêu thị ẩn sâu 10 m dưới mặt đất
Sao cho những trái táo đã chế biến, và thịt bò, đã đông lạnh,
Khỏi từ các kệ hàng rơi xuống.
Nhưng nếu như siêu thị
Chẳng là gì khác một địa điểm trên mặt đất
Trên bề mặt vững chãi đã khử trùng
Thì những cây táo sẽ không mọc được
Trên những gian hàng trang trí màu mè
Và sẽ không còn ai
Vô tình đến một khúc quanh
Nhìn thấy được nơi xa
Dưới chân núi, về phía nam,
Một con bò cái, một chú cừu non,
Đang cúi gầm, gặm cỏ.
100
Mặt trời buổi chiều
Chiếu qua những đồ đạc
Lấn vào góc sâu của gian phòng
Soi rõ chén dĩa trong tủ chạn
Khiến muối và tiêu bóng nhoáng trong bếp lò
Làm sáng tỏ những mảnh vuông đỡ lấy chiếc bàn
Mặt trời đã sắp xếp lại sắc màu nơi kho chứa
Và chỉ thoáng chốc trong cõi tối tăm
Tôi tìm thấy lại chiếc thìa bạc
Đánh mất đã từ lâu.
76
Trung tâm đã nổ uy quyền cũ đã lỗi thời
Trong phòng khách hỗn độn côn trùng lúc nhúc dưới những đèn chiếu
Tôn ti bị đảo lộn Trong bóng tối nhà thơ
Ngồi ở hàng cuối.
Thượng đế đã nghỉ hưu thần thánh đi định cư nơi khác
Trật tự chưa lập lại hỗn mang chưa phục hồi
Một mình, tay cầm đèn: nhà thơ
Vầng dương trên bầu trời rực rỡ là tính từ của nó
Trái đất ở phía dưới mọi sự vật vây quanh
Người ta gọi là độ sâu những gì ẩn giấu trong bùn
Tên gọi đúng duy nhất của con người là dân lao động Còn kịch sĩ
Chỉ những người nhìn thấy vườn hồng trong nông trang
Nhưng nơi căng tin không còn món ăn nào để mang đi
Này nhà thơ bậc thang giá trị của anh phải dựa trên địa lý.
72
Con báo đen
Như viên đá đen
Che giấu trong bóng tối
Hai viên kim cương xanh.
Đứng sau tay vịn đám đông xuất sắc
Vây lấy nó
Đổ vào nó bao lời chì chiết
Khạc nhổ lên người.
Không hề lay chuyển
Nó khinh dễ nền văn minh
Như viên kim cương trong bóng tối
Coi thường cái cổ của nữ vương.
17
Có một hạnh phúc tôi chưa bao giờ cảm thấy
Một hạnh phúc Hitler chưa bao giờ cảm thấy
Ông ta chỉ biết ra lệnh cho tướng lĩnh
Tôi chỉ biết miệt mài viết lách
Mà trong hai chúng tôi không ai cảm thấy
Niềm vui của chiếc máy giặt
Mà cái trục xoay không gỉ
Thấy quần áo nào cũng
Dơ bẩn
Thấy quần ngắn của cô gái
Lấm lem
Thấy khăn tay của bé sơ sinh
Hôi thối
Thấy quần lao động của anh công nhân
Cố che những cáu ghét
Thấy cái áo đầm dạ hội
Đáng đem ra giặt sạch.
Tình cảm đó được chia sẻ
Bởi toàn thể nhân loại
Thế cho nên
Với những người hoàn hảo
Y phục đủ sắc màu
Và mọi kiểu cắt
Lụa phương đông hay vải lanh phương tây
Tất cả đều được ném vào
Trong khung chậu
Của máy giặt
Cả ngày đêm
Xoay tròn
Trong mọi nhà
Sông có thể cạn
Các chính phủ có thể sụp đổ
Nhưng không bao giờ
Cuộc chiến Stalingrad có thể làm cho
Cái máy giặt
Vốn không hề phân biệt bộ đồng phục với chiếc khăn tay
Có thể ngừng quay.
THÂN TRỌNG SƠN
dịch và giới thiệu
( Thơ trích từ chinois-classique.blogspot.com )