Có người bạn văn, chủ biên một trang
mạng văn chương, một hôm kêu gọi tôi đóng góp vào số chủ đề anh đang thực hiện.
Chủ đề tình yêu. Anh nói tôi có toàn quyền làm chủ ngòi bút mình, viết gì cũng
được – “bạo liệt” càng tốt – miễn sao có nghệ thuật và tương đối mới mẻ một
chút. Tôi ậm ừ trả lời anh, chẳng nhận lời mà cũng không từ chối. Tôi hiểu ý
anh nhưng đột nhiên tôi cắc cớ tự đặt ra câu hỏi trong đầu với chính mình: Có
gì mới lạ nơi tình yêu không?
Thật ra, làm gì có cái mới lạ dưới
ánh mặt trời này. Thánh Kinh phán
vậy. Và, quả tình, tôi chẳng biết có cách nào dùng văn chương để “làm mới” tình
yêu. Đừng bảo tôi cực đoan nếu – nhìn từ góc độ nào đó – tôi bảo tất cả những
bài thơ tình đông tây kim cổ chẳng
qua chỉ là biến tấu từ mẫu đề
Quan
quan thư cưu,
Tại
hà chi châu.
Yểu
điệu thục nữ,
Quân
tử hảo cầu.
do một thi nhân nào đó sống cách đây
hai ba nghìn năm ở lưu vực sông Hoàng Hà, trong giây phút ngẩn ngơ nhìn người
con gái đẹp giặt lụa ven sông, lòng bỗng tràn ngập nỗi cảm xúc yêu thương, viết
xuống. Tình yêu, chính nó, chắc không có gì mới lạ. Cảm xúc con người hai ba
nghìn năm qua chẳng đổi khác bao nhiêu. Hai ba nghìn năm còn phù du, ngắn ngủi
hơn một sát na trong biến trình tiến hóa của con người; bởi thế, chắc chắn hai
ba nghìn năm sau con người vẫn thế, vẫn chừng đấy thương yêu, thù ghét, chừng
đấy những quan hệ giữa người và người.
Mười sáu từ trong bài thơ mở đầu Kinh Thi Quốc Phong trên còn gây cảm
hứng cho một người phương Tây và ông dịch sang tiếng Anh như sau:
Guan,
guan cries the osprey
On
the river’s isle.
Delicate
is the young girl:
A
fine match for the lord.
“Young girl” trong bài thơ trên là
cô gái họ Tự dung nhan u nhàn trinh tĩnh (delicate) được tiến cung làm vợ vua
Văn Vương. Người sáng tác cũng như người dịch, dù sống cách nhau cả ba nghìn
năm, mỗi người một nền văn hóa hoàn toàn khác biệt, nhưng cả hai đều xem yếu tố
tình yêu là cái gì định đoạt mối lương duyên, và bởi thế chuyện xảy ra tại đất
Phong bên Trung quốc năm 1134 TCN (tôi bịa ra không gian và thời gian vua Văn
Vương lấy vợ, bạn đừng thắc mắc nhé) rất có thể xảy ra y như thế tại bất cứ miền
đất nào khác trên mặt hành tinh này với một con người thế kỷ XXI.
Có lẽ bởi thế văn hào Isaac Bashevis
Singer khuyên người viết đừng nên “sáng tạo” những điều mới lạ trong quan hệ
nam nữ. Nhân vật trong truyện của ông, hầu như tất cả đều là người Do Thái,
những người Do Thái lưu vong từ hai nghìn năm qua, sống vất vưởng trong những
ghét-tô ở Đông Âu thời tiền chiến hoặc New York thời hậu chiến. Họ sống, ăn,
ngủ, làm tình, mỗi thứ bảy cung kính dâng lễ Sa-Bát, đọc kinh Torah. Thi
thoảng, họ lạng quạng bước trệch ra ngoài lề những gì cuốn kinh cho phép (dù là
người Do Thái, họ cũng như tôi và bạn thôi), hoặc những khi chịu đựng không nổi
nỗi thống khổ của đời sống họ thắc mắc bao giờ Đấng Messiah mới tái hiện để cứu
chuộc họ, nhưng rồi họ tiếp tục sống, như thể chẳng hề có chuyện gì kinh khiếp
xảy ra. (Lò Thiêu là tai hoạ từ trên
trời giáng xuống, giống như căn nhà sống lâu năm một hôm sơ sẩy để cháy rụi.)
Singer chẳng “sáng tạo” gì trong tình yêu, nhưng ngòi bút ông lột tả được tâm
lý và cảnh huống sống của con người và nó cực hay, hay đến độ một hôm người ta
phải trao giải Nobel văn chương cho ông.
Đoạn tôi nghĩ đến Leonard Bernstein.
Ông là nhà soạn nhạc lừng danh của nước Mỹ thế kỷ XX vừa qua. Suốt thời gian
tại thế ông đã để lại cho chúng ta nhiều tuyệt tác âm nhạc, trong đó vở đại
nhạc kịch West Side Story là một. Vở
kịch cố nhiên là hoành tráng, âm nhạc phong phú đến độ bất tử, và đã đưa tên
tuổi Bernstein lên thành một trong những nhà soạn nhạc lớn nhất của thế kỷ XX.
Nhưng cốt truyện của vở nhạc kịch đó chỉ là sự mô phỏng theo chuyện tình trong
vở Romeo and Juliette do Shakespeare
viết trước đó ngót nghét bốn thế kỷ – Bernstein không hề “làm mới” tình yêu.
Hai nhân vật lẫy lừng của văn học
nghệ thuật nhân loại thế kỷ XX, hai bậc thầy của nghệ thuật và tình yêu, đã
không chủ trương “làm mới” tình yêu thì tôi có thể ngủ yên, không sợ mình tụt
hậu, không sợ ông hay bà Kim Thánh [Ta] Thán nào đó phê là giẵm vào gót chân Hồ
Biểu Chánh khi cầm bút (hoặc gõ máy vi tính) thuật một chuyện tình.
Nhưng tôi có nên nghe lời khuyên của
người bạn văn viết cho thật “bạo liệt” – bất chấp tính vô luân của câu chuyện,
bất chấp những gì người đời và Hội Thánh lên án – hầu theo kịp trào lưu mới,
như thể hễ cứ viết cho thật “bạo liệt” là văn chương tôi sẽ “mới”? Tôi đồ muốn
viết cho “bạo liệt” có lẽ chỉ còn cách khai thác cái phần tâm lý đen tối, sâu
thẳm của con người, cái phần người đời hay gọi là sa-đích, và thú thật, tôi
muốn lắm, nhưng mỗi lần định viết cho thật “bạo”, thật “liệt” thì những chi
tiết khiếp hãi miêu tả chuyện hai (hoặc nhiều hơn) thân xác con người nhập vào
nhau trong hoan lạc trong văn chương của ông tổ sư sa-đích Marquis de Sade sống
cách đây trên hai thế kỷ lại quay về lởn vởn tâm trí tôi. Và tôi tịt ngòi. Tôi
hiểu sa-đích theo ý nghĩa nó là một phần tâm lý con người, dù là phần đen tối,
và tôi thấy nó không gớm ghiếc, xấu xa chút nào. Con người có gì là tốt lành
tuyệt đối đâu và đừng biến văn chương thành bài học giáo lý. Nhưng giữa sa-đích
trong văn chương và một cuốn truyện khiêu dâm hạng tồi, lằn ranh biên cương có
lẽ không rõ ràng lắm và ngòi bút rất dễ sa đà, rất dễ bị hiểu sai, trừ phi tôi
là William Faulkner hoặc Mary Gaitskill.
Thuật một câu chuyện vô luân nhưng
tác phẩm được đánh giá là tuyệt tác, ngoài Vladimir Nabokov ra tôi nghĩ ít ai
làm nổi. Chính cái phong cách văn học trong tác phẩm tiểu thuyết Lolita, hiển thị bởi tài năng tuyệt luân
trong cách sử dụng ngôn ngữ – phải nói là linh diệu – đã đưa cuốn sách của
Nabokov lên đỉnh cao của nghệ thuật tiểu thuyết. Đi vào văn chương sa-đích có
lẽ giống như lái xe đua, chẳng mấy ai có khả năng bình tĩnh điều khiển nổi
chiếc xe phóng với tốc độ bốn trăm kilô-mét một giờ. Còn tôi, kim tốc độ mới
nhích lên con số một trăm tôi đã run bắn lên rồi.
Đã cầm bút chẳng ai không muốn làm
mới ngòi bút mình. Thật ra, trong quá trình sáng tạo nghệ thuật, truyền thống
và cách tân bao giờ cũng là hai phạm trù tương hợp. Cái mới của ngày hôm qua là
cái cũ của ngày nay, và cứ thế, cái mới của ngày nay sẽ là cái cũ của ngày mai.
Mỗi thế hệ sáng tạo là những kẻ kế thừa di sản văn hóa và nghệ thuật của những
thế hệ đi trước, họ khổ công tìm tòi, chắt lọc muôn vàn vốn liếng cũ cũng như
chất liệu mới nhằm đáp ứng yêu cầu nghệ thuật của thời đại họ đang sống. Nắm
bắt được nhịp đập trong văn chương nghệ thuật của thời đại mình – chưa kể đến
những phong cách tân kỳ; những ý niệm mới mẻ; những phê phán gay gắt quyết tâm
bác bỏ các quan niệm cũ; dung nạp những giá trị hoàn toàn mới, chưa từng có bao
giờ – đã là một hành động cách tân tích cực rồi. Bởi thế, sự tiếp nối truyền
thống, sự tiếp nối sao sát giữa thời quá khứ với thời hiện tại, là ý thức cách
tân hiển lộ, rõ ràng nhất. Milan Kundera gọi đó là “ý thức của sự liên tục.”
Bởi thế, làm mới ngòi bút luôn luôn
là nỗi ám ảnh lớn cho người chọn nghiệp văn. Nhưng có lẽ nỗi ám ảnh này đè nặng
lên vai người làm thơ nhiều hơn người viết văn xuôi. Nói vậy bởi tôi nhớ đến
câu nói của thi hào Joseph Brodsky trong tập văn luận Less Than One của ông, như sau:
Không ai thẩm thấu quá
khứ kỹ càng bằng nhà thơ. Nguyên do chỉ vì nỗi sợ hãi điều mình cho là sáng tạo
thực ra đã được sáng tạo trước đó lâu lắm rồi. Đây chính là lý do vì sao thi sĩ
thường đi trước thời đại.”
Nỗi ám ảnh thường xuyên của người
làm thơ là ngôi nhà thi ca hoành tráng của những người đi trước. Nó được xây
dựng từ nhiều nghìn năm bởi không biết bao nhiêu tâm hồn thơ trác tuyệt. Làm
sao tôi tìm ra kẽ hở, thấy được khiếm khuyết của tiền nhân, làm sao tôi tìm ra
khoảng đất chưa ai khai phá hòng len vào “làm mới” thi ca? Đến như thi tiên Lý
Bạch mà còn bị Kim Thánh Thán phê là giẵm vào bước chân Thôi Hiệu!
Nhưng sự thật là thế hệ nào cũng có
người đòi làm mới thi ca và chỉ riêng công trình của họ –chưa nói đến chuyện họ
thành công hay thất bại – đã là điều đáng cho chúng ta khâm phục. Họ luôn luôn
can đảm lên tiếng đòi thổi vào thi ca luồng gió mới. Họ cảm thấy vô cùng bức
bối khi phải sống trong cùng một căn phòng chật hẹp, tù túng, với những món đồ
cũ kỹ, mốc meo. Họ cất Truyện Kiều
của cụ Nguyễn Du và thơ của nhiều cụ ông cụ bà khác lên án thờ, lâu lâu đem ra
khấn vái, nhưng họ nghẹt thở với cái cũ bên dưới xung quanh họ. Họ thường to
miệng, quá trớn trong thái độ, ngôn ngữ, hành vi, và chúng ta hiểu tại sao. Họ
là những tâm hồn nổi loạn. Họ thách đố các thế lực bảo thủ, cho dù các thế lực
này là một nhà nước độc đảng, độc quyền hay một tập thể người đọc đầu óc trĩu
nặng quán tính, khư khư bám giữ các giá trị hủ lậu, cũ mèm. Cuộc tranh luận gay
gắt giữa họ và các thế lực bảo thủ hay xảy ra, và thường dẫn đến những diễn
ngôn phi-thơ, chẳng dính dáng gì đến thơ mà chỉ là những luận điệu hết sức vớ
vẩn, cãi lấy được, từ cả hai phía. Tuy vậy, con đường họ đi chông gai lắm, và
cái giá họ phải trả thường là rất đắt. (Nguyễn Vỹ dưới trận mưa gậy tàn độc tới
tấp của Hoài Thanh. Còn Hoàng Cầm, Trần Dần, Lê Đạt, Phùng Quán, Đặng Đình Hưng
và nhiều người khác thì bị giam hãm trong bóng tối oan khiên cả gần đời người.)
Chúng ta chịu ơn họ, bởi nhờ họ chúng ta không bị chết ngạt giữa một vườn hoa
toàn cúc vạn thọ. (Xin cám ơn cụ Phan Khôi).
Nghệ thuật không có đường tắt và
không có giá khuyến mại on-sale. Đi vào nghệ thuật có nghĩa là tự mình chấp
nhận cái giá chịu khổ đau. “Phong vận kì
oan ngã tự cư.” Chính cụ Nguyễn Du cũng đã chua xót thốt lên như thế.
Đến đây tôi xin mở dấu ngoặc, đó là,
một thế kỷ thi ca của nhân loại vừa qua là một thế kỷ của cách tân không ngừng.
Từ trường thơ Tượng trưng cuối thế kỷ
XIX, trường thơ Vị lai, Siêu thực đầu
thế kỷ XX cho đến thơ Hậu Hiện đại
thời bây giờ, thơ chẳng bao giờ biết mệt mỏi trên con đường khai phá. Không
phải trào lưu nào cũng thành công. Có những trường thơ xuất hiện ồn ào như thơ Cụ thể, xâm lĩnh đất đai thơ suốt hai
thập kỷ 50 và 60, nhưng rồi đột ngột rút lui vào bóng tối và ngày nay tồn tại
như một cước chú trong các giáo trình văn học sử. Nếu phải làm một danh mục
liệt kê các trường phái thơ suốt thời gian ấy (với những biệt danh ngồ ngộ như Thơ Nằm Ngang, Thơ Thẳng Đứng), tôi đồ một trang giấy chắc là chưa đủ. Rất nhiều
trường thơ chịu chung số phận thơ Cụ thể,
nhưng điều đó không quan hệ đối với thơ.
Sự làm mới nói chung có lẽ bắt đầu có
nhịp điệu Allegro dồn dập ở những năm đầu thế kỷ XX. Vào thời điểm này, có sự
chuyển biến hệ hình trong tư duy con người (dĩ nhiên người Tây phương) về thực
tại. Trước đó người ta quan niệm thực tại là thế giới khách quan, độc lập với ý
thức con người. Do đó, con người chỉ nên phản ánh thực tại một cách trung thực,
miêu tả y như thật, càng thật càng tốt. Nhưng càng ngày người ta càng thấy thực
tại là bất định, nhất là sau khi hai ông Einstein và Bohr trình làng thuyết
Tương đối và thuyết Lượng tử làm đảo lộn mọi tư duy về thực tại. Bỗng nhiên
người ta thấy thực tại trở nên hỗn độn, không còn dễ dàng nắm bắt bản chất của
nó nữa, văn nghệ lâm vào cuộc khủng hoảng thực tại và từ đó dẫn đến tình trạng
khủng hoảng biểu đạt. Nhưng trong cái rủi có cái may. Chính nhờ sự khủng hoảng
biểu đạt này mà thế giới có được không biết bao nhiêu trường phái văn nghệ mới
ra đời, trong đó có thơ.
Thời gian sắp tới, sẽ có nhiều
trường thơ mới, sẽ có nhiều thi sĩ tiếp tục làm mới thi ca. Tôi có cảm tưởng
trong lúc không còn ai quan tâm đến thơ nữa thì nó vẫn lầm lũi đi. Con đường
của nó là con đường xuyên vũ trụ, chẳng bao giờ đến đích, và nó cũng chẳng cần
đến đích làm gì. Thơ không cần mục đích, lại càng không nói đến sứ mệnh cao cả,
càng không quan tâm đến sự thành công hay thất bại của chính mình.
Tuy thế, ở mặt khác, tôi nghĩ tất cả
những thi sĩ chân chính của nhân loại đều là những người cách tân nghệ thuật.
Thi sĩ Đỗ Quý Toàn bảo làm thơ tức
là làm mới tiếng nói. Theo ông, khi được chiếc đũa thần của nhà thơ gõ vào, tạo
vật, cảm xúc bình nhật đột nhiên bừng lên như có linh hồn mới. Tôi thích định
nghĩa này của nhà thơ họ Đỗ, cổ điển nhưng chính xác qua mọi thời đại. Thi sĩ
Thanh Tâm Tuyền thì bảo, “Tôi đi tìm
tiếng nói / cho cổ họng của tôi.”
Chính vua Trần Thánh Tông cách đây gần nghìn năm cũng có ý niệm tương tự khi
ngài bảo “Nhất hồi niêm xuất nhất hồi tân.”
Khai triển thêm, tôi có thể nói,
giữa những con chữ, ở tầng thứ nhất, tầng của chữ nghĩa, thơ phả luồng ánh sáng
diệu kỳ vào sự vật khiến linh hồn chúng như trỗi dậy từ cái tầm thường, vô vị.
Sang tầng thứ hai, tầng của cảm xúc, thơ đi vào lòng chúng ta. Nhưng phải bước
lên tầng thứ ba, tầng của cái bất khả tư nghị, của sự phối ngẫu tuyệt mỹ giữa
cảm xúc và nghệ thuật, thơ mới thật sự là con phượng hoàng bay lên từ cõi hoang
tàn, đổ nát.
Nếu thế thì mỗi bài thơ là một sự
cách tân, mỗi thi sĩ là một người làm mới sự vật. Có những điều chỉ ngôn ngữ
thi ca mới nói được, chỉ thi ca mới có cái “thần” giúp chúng ta thấu thị vào tận
đáy sâu của bản ngã. Người làm thơ là người nắm trong tay quyền năng “soi sáng”
sự vật, quyền năng cho sự vật một đời sống mới, quyền năng “đi vào linh hồn của
sự vật[1],” và không ai có thể tước đoạt quyền năng đó từ tay hắn.
[1] Trong một lá thư gửi nữ sĩ George Sand, nhà
văn Gustave Flaubert bảo, “Tôi viết, bởi tôi muốn đi vào linh hồn của sự vật.”
[2] Bài viết này in trong cuốn tạp bút Chỉ là đồ chơi, xuất bản 2012; hiệu đính
2019; Văn Học Press sắp tái bản.