ĐẶNG TIẾN
Tô Thùy Yên
(1938-2019)
nhà thơ Việt Nam
Nhà thơ Tô Thùy Yên (1938 - 2019) - Photo by Triet Tran
Nhà
thơ Tô Thùy Yên tên thật là Đinh Thành Tiên, từ trần tại Houston (Hoa Kỳ) lúc
21g15 ngày 21-5-2019, thọ 81 tuổi. Vào tuổi ấy, và sau bao nhiêu gian truân,
ông ra đi vẫn gây ra nhiều tiếc nuối trong giới độc giả trong và ngoài nước.
Cái tang chung cho giới văn học đặt ra một câu hỏi khẩn thiết: tác phẩm Tô Thùy
Yên đứng ở đâu trong dòng văn học Việt Nam hôm nay?
Tựa
đề bài này khẳng định: Tô Thùy Yên là nhà thơ Việt Nam. Không phải là nhà thơ
hải ngoại hay của Miền Nam cũ. Lý do đơn giản: ông là người Việt Nam, viết văn,
làm thơ bằng tiếng Việt Nam. Huống hồ đời ông gắn bó với lịch sử đất nước trong
mỗi chặng đường, thơ ông đầy ắp tình tự dân tộc, thắm thiết phong cảnh quê
hương, ngôn ngữ Việt Nam phong phú, đa dạng, vừa uyên bác vừa sâu đậm lời ăn
tiếng nói dân gian, tục ngữ, ca dao. Thơ ông đặc sắc, từ nội dung nhân đạo, tư
tưởng cao sâu đến lời thơ tài hoa, hào sảng, giàu hình ảnh lạ trong tiết điệu
thân quen. Nghệ thuật vi diệu của ông làm vinh dự cho tiếng Việt và văn hóa
Việt. Tô Thùy Yên là nhà thơ Việt Nam bên cạnh Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Nguyễn
Khuyến, Tản Đà.
Tôi
đã ngần ngại nhiều ngày trước khi đưa ra nhận định như trên, e rằng mình chủ
quan, quá lời, cho đến khi đọc trên mạng ngày 28-5, bài của nhà thơ Thanh Thảo, không được đăng trên
các báo giấy trong nước, có đoạn: “Tô Thùy Yên là một nhà thơ lớn (…) khi
một nhà thơ Việt được công nhận bởi tài năng và nhân cách của mình, thì dù họ
sống ở xa tổ quốc, thơ họ vẫn thuộc về đất nước, về dân tộc Việt Nam. Đó là thơ
của một nhà thơ Việt thuần chất, trong đau khổ vãn giữ được phẩm chất người của
mình, vẫn yêu thương mà không oán hận, dù số phận mình hết sức trớ trêu”.
Thanh Thảo, sau 20 năm đọc thơ Tô Thùy Yên đã nắm bắt được hai yếu tố chính:
chất dân tộc và chất người, làm nên nhân cách nhà thơ. Tôi đặt tên cho bài
viết: Tô Thùy Yên nhà thơ Việt Nam, tưởng là đã chắc nịch, trong khi
Thanh Thảo dùng chữ “nhà thơ Việt” ngắn gọn hơn, nhưng sắc bén, sâu xa
hơn cái quốc hiệu tôi đưa ra. Thanh Thảo, cùng với Tô Thùy Yên là nhà thơ, họ
sử dụng ngôn ngữ theo trực cảm, từ đáy vực tâm linh của lời nói. Lại nhớ đến
Trần Đĩnh, tác giả Đèn Cù khi anh nhận xét “Tô Thùy Yên là nhà địa
chất học dầu tiên nhặt lên những quặng chữ chưa ai từng phát hiện để dặt chúng
bên nhau mà phát xạ” (Văn Việt 28-5-2019). Tôi thấy an tâm vì mình vinh
danh thơ Tô Thùy Yên, nhất là vào giờ vĩnh biệt nhà thơ, không phải là chủ quan
quá đáng.
Về
tư tưởng và nghệ thuật Tô Thùy Yên, tôi đã từng sơ lược trình bày trong bài Ngựa
phi đường xa, đăng trên báo Khởi Hành, California, số 20, tháng 12-1998. Từ
bấy đến nay, non hai mươi năm, tình hình văn nghệ, báo chí đã không khá khẩm
hơn, thậm chí còn u ám hơn. Văn thơ, đáng lẽ phải làm cho con người gần nhau,
lại gây thêm tị hiềm, chia rẽ, thậm chí thù hận. Riêng Tô Thùy Yên thì có địa
vị riêng, thơ ông đứng bên ngoài cõi ta bà đó và gây được sự đồng thuận giữa
độc giả trong và ngoài nước, nhờ nội dung nhân ái và nghệ thuật vi diệu; và
cũng nhờ kỹ thuật thông tin mạng hiện đại. Nhiều người truy cập được toàn bộ
thơ văn Tô Thùy Yên, trong và ngoài nước, với ít nhiều thiện tâm, thiện chí, dù
chính kiến, quá khứ có khác nhau, họ cũng thấy gần gũi qua những câu thơ:
Ta
về như lá rơi về cội,
Bếp
lửa nhân quần ấm tối nay
Chút
rượu hồng đây, xin rưới xuống
Giải
oan cho cuộc biển dâu này
Bài
Ta Về làm 1985 khi tác giả vừa ra khỏi trại tù cải tạo, tuy có nhắc lại
những lao khổ qua “mười năm chết dấp”; nhưng không thù hận. Ông xem
những điêu linh, chiến tranh, lao lý, đổi đời như là hiện tượng tự nhiên, một cuộc
biển dâu như người xưa vẫn quan niệm, mà Ôn Như Hầu hay Nguyễn Du đã từng
nhắc lại đâu đó. Để bôi xóa quá khứ, để nuôi dưỡng sự sống, tác giả rót chén
rượu giải oan, giống ai xưa đã lập đàn giải oan trên sông Tiền Đường, giải
trừ oan nghiệt cho chúng sinh, cho một bếp lửa nhân quần ầm tối nay. Bếp
lửa đầu tiên của loài người là của bộ lạc, rồi đến bết lửa gia đình, không có
kích cỡ nhân quần như nơi Tô Thùy Yên. Vì tâm hồn ông như vậy. Tầm nhìn
(sinh thời ông ưa dùng chữ vision) như vậy thấy được thế giới vui từ mỗi lẻ
loi.
Thơ
Tô Thùy Yên là chuyện Con Người, chuyên một thân phận lẻ loi trong một nhân
quần hạnh phúc. Chất thơ tinh luyện trong trước tác Tô Thùy Yên là nhân phẩm
con người, từ đó ông thẩm quyền dõng dạc: “thơ còn con người còn” trong
một bài nói tại Seattle ngày 26-7-1997; ông giải thích thêm, phân biệt “văn
nghệ giải trí, giải muộn khác với văn nghệ ở cấp độ cao nhất là văn nghệ giải
oan, giải thoát”. Dù sao thơ cũng cần đến những ẩn dụ hào hoa, chứ kỳ thật
để giải oan cho cuộc biển dâu này, Tô quân không cần rưới chút rượu
hồng nào cả. Thơ ông là đủ để hóa giải.
Tấm
lòng cao quý như vậy, trong một tác phẩm lớn lao như vậy, mà cho đến nay độc
giả trong nước không mấy người biết đến vì nhà cầm quyền không cho phép in ấn,
thậm chí không cho chép nhắc tới. Dù chỉ đăng tin buồn. Người cộng sản không ưa
Tô Thùy Yên thì chuyện dễ hiểu, nhưng khắc nghiệt đến mực ấy thì quả là bất
thường, gây thiệt thòi cho quần chúng độc giả; nhất là giới trẻ không tiếp cận
được với một nguồn thơ giàu có của đất nước họ. Mà giới chống cộng trong hay
ngoài nước, cũng chưa chắc gì đã ưa lối thơ này, mà nhiều người chê là “thiếu
lửa”, ví dụ bài Ta Về nổi tiếng. Họ đòi hỏi ở một nạn nhân cộng sản tính
chiến đấu cao hơn, và ngờ vực tác giả còn giữ nhiều liên hệ với giới văn nghệ
quốc nội và đã đôi ba lần về thăm đất nước. Nghe nói tập thơ cuối cùng mới in
gần đây tại Mỹ không bán, tác giả xuất bản để tặng bạn bè.
Cuối
cùng, thơ Tô Thùy Yên không dễ đọc. Độc giả trích dẫn nhiều, nhưng chỉ trích
những câu, những đoạn vừa ý. Nói rằng tác giả dùng nhiều lời ăn tiếng nói dân
gian, nhiều tục ngữ ca dao, nhưng không phải là người đọc nào cũng nắm bắt.
Ngay hai câu đầu của Ta Về được truyền tụng nhiều nhất:
Ta
về – một bóng trên đường lớn
Thơ
chẳng ai đề vạt áo phai.
Muốn
hiểu cặn kẽ thì phải biết câu ca dao, có lẽ xuất phát từ quan họ:
Người
về ta chẳng cho về
Ta
níu áo lại ta đề câu thơ…
Thậm
chí, cuối tập Thắp Tạ (2004) tác gỉa còn thêm phần phụ chú để giải thích
…thơ mình.
Bài
thơ làm 1999 có câu thật hay:
Em
về giồng dưới qua bưng gió
Dạ
bời bời nỗi sậy niềm mây
Câu
thơ tự nó đã hay, không cần giải thích. Nhưng tác giả đã tiết lộ xuất xứ từ ca
dao Nam bộ:
Em
về giồng Dứa qua truông
Gió
day bông sậy, bỏ buồn cho anh,
Tô
Thùy Yên là nhà thơ uyên bác. Ông thông thạo thơ cổ điển Trung Quốc, có lần,
trong trại học tập đã chép tặng bạn một bài thơ dài của Đỗ Phủ bằng chữ Hán.
Ông đọc hầu hết thi ca Pháp hiện đại và đặc biệt thích Saint John Perse, một
tác gia khó đọc. Ngoài ra ông tinh tường triết học Tây phương, Do đó, câu thơ
ông trầm tích nhiều ý tưởng hay ẩn dụ phức tạp, dễ khiến người đọc lạc lõng.
Tô
Thùy Yên lại là người cầu toàn, trau chuốt câu thơ “Tôi giựt giành đổ máu
với tôi/từng chữ một”, do đó câu thơ có lúc hồn nhiên, có lúc cầu kỳ. Thơ
cần cảm hứng, nhưng Tô Thùy Yên khổ luyện thi hứng của mình, thành những bài
thơ dài; (nhờ ngẫu hứng mà làm được vài ba câu thơ hay thì không khó, nhiều
người làm được). Thơ, cũng như nhiều bộ môn nghệ thuật khác, đòi hỏi những công
trình dài hơi, khả năng lao động trí tuệ bền bỉ, rung cảm sâu lắng. Tô Thùy Yên
muốn làm thi sĩ thực sự, chứ không chỉ là một tao nhân mặc khách, “ngứa cổ hát
chơi”. Và cuối cùng, ông đã là một nhà thơ đích thực, ở tầm cỡ thế giới.
Ngày
nay, thơ ông phổ biến nhiều nhờ qua mạng Internet, nhưng đọc thơ trên mạng thì
có cái gì đó phù du.
Tóm
lại có những lý do khách quan, khiến tác phẩm Tô Thùy Yên khó đến với quảng đại
quần chúng. Mà nay còn có chuyện cấm đoán nữa, thì càng thêm khó khăn, tai hại.
Giá
trị thơ Tô Thùy Yên, về mặt tư tưởng, tình cảm, nghệ thuật, tôi đã trình bày
nhiều ở phần đầu, và viện dẫn chứng từ của nhà thơ Thanh Thảo, nhà văn Trần
Đĩnh, những tác gia nghiêm túc mà tên tuổi đủ bảo đảm cho lời nói, cất lên từ
trong nước. Quý ở chỗ đó.
Phần
sau là đặt tác phẩm vào thời sự, với những nghịch cảnh đáng tiếc. Phong trào
Thơ Mới 1932-1945 nở rộ nhanh chóng và ảnh hưởng lâu dài, là nhờ sách báo và
nhà trường thời đó. Ngày nay xã hội Việt Nam không còn được hai ưu thế đó. Ngay
việc bình luận, nghiên cứu cũng bị phân tán, ngăn chặn, xuyên tạc.
Nhân
một đám tang, chúng tôi muốn nêu lên vấn nạn chung, cho tác phẩm Tô Thùy Yên,
mà cũng cho trước tác nhiều tác gia khác.
Cho
hay khi con người sống có ích thì chết cũng có ích.
Và
chúng tôi tin vào lời Tô Thùy Yên, ngày ông còn cả tiếng cùng nhân loại:
Thơ
còn con người còn.
ĐẶNG TIẾN
Orléans,
28-5-2019
Nguồn:
Văn Việt