Chekov sinh tại tỉnh Taganrog, miền Nam nước Nga, trong một
gia đình lao động đông con. Tuy hoàn cảnh khó khăn, gia đình vẫn cho các con học
hành tử tế. Hết bậc trung học, Chekov theo ngành y tại trường Đại học Lomonosov ở Mạc
Tư Khoa từ năm 1879. Ông bắt đầu sáng tác từ thời gian này. Năm 1880 ông đã có 10
truyện ngắn gởi đăng báo. Tháng 9 năm 1884 ông tốt nghiệp và bắt đầu hành nghề bác
sĩ, thu nhập không cao vì ông sẵn sàng khám chữa miễn phí cho nhiều bệnh nhân.
Bù lại, ông viết truyện đăng báo để kiếm tiền, phần lớn là viết cho những tờ báo
châm biếm, khôi hài. Ông sử dụng tới 14 bút danh khác nhau, gởi bài cho báo này
báo khác với nhịp độ ba ngày một truyện. Năm 1885 ông in được 133 truyện, năm
1886, 112 truyện, năm 1887, 64 truyện. Cho đến lúc qua đời (1904), số truyện ngắn
của ông đã lên đến con số trên sáu trăm, trong đó có những truyện dài hàng chục
trang ( Thảo nguyên, Câu chuyện buồn tẻ, Phòng số 6 ...). Từ năm 1886, theo đề nghị
của chủ bút tờ Thời mới, ông không ký bút danh nữa mà dùng tên thật. Và truyện
của ông cũng không chỉ là khôi hài, châm biếm mà có những chủ đề nghiêm túc hơn,
đề cập nhiều vấn đề xã hội. Truyện Chekov thường có bối cảnh là nông thôn hoặc
vùng phụ cận các tỉnh lỵ, với nhân vật thuộc thành phần thị dân, trí thức, thợ thuyền
trong xã hội nước Nga thế kỷ XIX. Ngoài truyện ngắn, Chekov còn viết kịch, nhiều vở nổi
tiếng, đến nay vẫn còn được dàn dựng (
Ba chị em, Hải âu, Vườn anh đào...).
Đối với người có học thức, không biết ngoại ngữ là một điều
bất tiện lớn. Vorotov cảm
thấy rõ ràng điều đó sau khi rời trường đại học với bằng cử nhân và đảm nhận một
công trình khoa học nhỏ.
- Thật đáng sợ! Anh vừa nói vừa
thở khó nhọc. ( Tuy chỉ mới hai mươi sáu tuổi, anh đã phát phì, trông nặng nề và
mắc bệnh khó thở ). Thật đáng sợ! Không biết ngoại ngữ, mình khác gì con chim gãy
cánh. Phải từ bỏ công trình mất thôi!
Và rồi Vorotov quyết định bằng mọi giá phải chiến thấng
bệnh lười bẩm sinh để học tiếng Pháp và tiếng Đức. Anh bắt đầu tìm thầy dạy.
Một buổi
chiều mùa đông, anh đang ngồi trong phòng làm việc thì người hầu vào báo có một
cô gái hỏi anh.
- Mời vào đi!
Vorotov nói.
Một người
con gái trẻ, ăn mặc lịch sự theo mốt mới nhất, bước vào phòng. Cô tự giới thiệu
là Alice Ossipovna Enquête, giáo
viên tiếng Pháp, một người bạn của Vorotov bảo cô đến gặp anh.
- Tốt lắm!
Chàng trai vừa nói, thở khó nhọc, vừa lấy tay che cổ áo ngủ ( để dễ thở, lúc nào
làm việc anh cũng mặc áo ngủ ). Mời cô ngồi. Hẳn là Piôtre Sergueitch giới thiệu cô đến? Vâng,
vâng, tôi có nhờ anh ta. Tôi rất mừng!
Trong khi nói
chuyện với Mlle Enquête, anh
rụt rè nhìn cô với vẻ tò mò. Đấy là một cô gái Pháp chính gốc, rất thanh lịch,
còn trẻ lắm. Nhìn gương mặt xanh xao mệt mỏi, mái tóc uốn xoăn cắt ngắn, thân hình
mảnh mai khác thường, người ta nghĩ cô chỉ mười tám tuổi thôi. Nhưng khi nhìn đôi
vai rộng, nở nang, tấm lưng xinh đẹp và đôi mắt nghiêm nghị, Vorotov nghĩ cô ta ít nhất cũng phải hai mươi
ba, thậm chí là hai mươi lăm. Nhưng sau đó lại nghĩ chắc chỉ mười tám thôi. Nét
mặt cô ta có vẻ lạnh lùng, thực tế, hệt như nét mặt một người đến nói chuyện tiền
nong. Cô ta không cười, không nhíu mày một lần nào, chỉ một lần cô tỏ vẻ ngạc
nhiên khi biết rằng người ta không mời cô đến dạy cho trẻ em mà cho một người lớn
to béo.
- Vậy
nhé! Cô Alice Ossipovna, Vorotov nói, chúng ta sẽ học
hàng ngày từ bảy đến tám giờ tối. Còn về ý cô muốn 1 rúp cho mỗi giờ học thì tôi
không phản đối. Cứ mỗi buổi 1 rúp.
Vorotov còn
mời Mlle Enquête uống
trà hoặc cà phê, hỏi cô ngoài kia tiết trời có tốt không, và vừa mỉm cười hiền
từ, vừa lấy tay xoa lớp dạ phủ bàn, anh ân cần hỏi thăm gia cảnh của cô, cô học
ngành nào và kiếm sống bằng nghề gì.
Alice Ossipovna lạnh
lùng, nghiêm nghị trả lời rằng cô đã theo học một trường tư và hiện là giáo viên
tự do, rằng cha cô mới mất vì bệnh sốt phát ban, mẹ cô còn sống và làm hoa, còn
cô ta, Mlle Enquête, dạy
ở một trường tư cho đến bữa ăn chiều, sau đó cô đi đến các nhà tử tế để dạy học
cho đến tối.
Cô ra về, để lại một mùi hương thoang thoảng, dịu dàng.
Sau đó rất lâu, Vorotov không
thể làm việc trở lại được. Ngồi ở bàn, tay xoa lên lớp dạ xanh, anh suy nghĩ.
" Thật thú vị khi thấy các cô gái làm việc kiếm sống
- anh nghĩ -. Nhưng mặt khác, chẳng thú vị gì khi thấy số phận chẳng buông tha
những cô gái thanh lịch và xinh đẹp như Alice Ossipovna khiến cô ta phải vất vả mưu sinh. Thật
bất hạnh!
Anh chưa hề
gặp những cô gái Pháp đức hạnh nào, anh nghĩ là cô Alice Ossipovna này, với đôi
vai tròn lẵn thế kia, với vóc dáng thanh tú thế kia, hẳn là phải có công việc gì
khác ngoài việc dạy học.
Hôm sau,
khi đồng hồ điểm bảy giờ kém năm, Alice Ossipovna đến, mặt ửng hồng vì giá lạnh,
cô mở cuốn Magot (1) mang theo và bắt đầu giảng ngay chẳng cần lời dẫn nhập nào:
Tiếng Pháp
gồm 26 chữ cái, chữ đầutiên là chữ A, thứ hai là B.
- Xin lỗi cô,
Vorotov mỉm cười ngắt lời, tôi phải báo trước
với cô là đối với tôi, cô phải thay đổi phương pháp một chút. Tôi biết tiếng
Nga, tiếng La tinh, tiếng Hy lạp... tôi có học ngôn ngữ học, và tôi nghĩ là ta
có thể gạt Magot qua để bắt đầu đọc một tác giả nào đó.
Rồi anh giải
thích cho cô gái Pháp người lớn học ngoại ngữ ra sao.
- Một người
bạn của tôi muốn học ngôn ngữ hiện đại, đã đặt trước mặt mình ba quyển sách Phúc
âm bằng tiếng Pháp, tiếng Đức và tiếng La tinh, rồi đồng thời đọc cả ba bản và cẩn
thận phân tích từng từ. Bằng cách đó, anh ta đạt mục đích trong chưa đầy một năm.
Chúng ta hãy làm như vậy. Hãy chọn một tác giả nào đó rồi cùng đọc.
Cô gái Pháp
nhìn anh sững sờ. Đề nghị của Vorotov đối
với cô thật là ngây ngô, nếu đề nghị lạ lùng đó của một thiếu niên mới lớn cô sẽ
nổi giận la hét lên, nhưng đây là người lớn, béo mập, không thể nào quát mắng được.
Cô chỉ còn cách nhún vai nói:
- Tuỳ ông
thôi.
Vorotov lục
lọi trong tủ sách, lấy ra một cuốn sách tiếng Pháp nhàu nát.
- Cái này được
chứ? Anh hỏi.
- Gì cũng được.
- Vậy thì ta
bắt đầu. Cầu Trời phù hộ cho. Bắt đầu từ tên sách nhé. Mémoires de ...
- Hồi ức...
Mlle Enquête dịch.
- Hồi ức
... Vorotov lặp lại.
Với nụ cười
hiền lành, thở khó nhọc, anh mất đến nửa giờ với từ "Mémoires", thêm chừng đó thời gian với từ " de
", Alice Ossipovna thấy
mệt mỏi. Cô uể oải trả lời những câu hỏi của anh, nhầm lẫn luôn, hình như cô không
hiểu người học trò của mình lắm và cũng không cố công hiểu. Còn Vorotov vừa đặt nhiều câu hỏi vừa nhìn mái tóc
vàng của cô, thầm nghĩ:
- Tóc cô không
phải xoăn tự nhiên, cô phải đi uốn. Lạ thật! Cô ta làm việc từ sáng đến tối mà có
thời gian đi uốn tóc!
Đúng tám giờ,
cô đứng dậy, nói bằng một giọng lạnh lùng, khô khan: "Au revoir, monsieur" (2) và
bước ra khỏi phòng. Cô để vương lại vẫn mùi hương kia, dìu dịu, nhẹ nhàng, làm
rung động. Người học trò không biết làm gì, ngồi rất lâu, nghĩ ngợi.
Những ngày
tiếp theo, Vorotov tin
chắc rằng cô giáo là một cô gái dễ thương, đứng đắn và đúng giờ, nhưng trình độ thấp và không biết phương
pháp dạy người lớn. Anh quyết định không mất thời gian với cô ta nữa và muốn tìm
giáo viên khác.
Hôm Alice
Ossipovna đến lần thứ bảy, anh rút trong túi ra một phong bì đựng bảy rúp, kẹp
giữa những ngón tay, bối rối mở lời:
- Tôi xin lỗi,
cô Alice Ossipovna, nhưng phải nói với cô điều này... Tôi thấy cần thiết phải...
Nhìn thấy
phong bì, cô gái Pháp hiểu chuyện và lần đầu tiên kể từ hôm bắt đầu dạy, gương
mặt cô run run, vẻ lạnh lùng nghiêm nghị biến mất. Cô hơi đỏ mặt, mắt nhìn xuống,
bực dọc xoay xoay chiếc vòng vàng nhỏ của mình. Vorotov thấy thái độ bối rối này, hiểu ra rằng
mỗi rúp quý giá đến mức nào với cô ta và khó khăn đến mức nào nếu mất nguồn thu từ việc dạy học.
- Tôi phải
nói với cô... anh ấp úng, chính anh lại bối rối hơn, có cái gì thắt lại trong lồng
ngực.
Cất vội
phong bì vào túi, anh nói tiếp:
- Xin lỗi cô,
cô chờ cho tôi mười phút.
Cố làm ra vẻ không phải muốn cô nghỉ dạy mà chỉ xin đi
ra chốc lát, Vorotov bước
sang phòng bên cạnh và ở đó mười phút. Quay trở ra, anh ngượng ngùng nghĩ là Mlle Enquête có thể giải thích sự vắng
mặt của anh theo ý cô, anh thấy không được thoải mái.
Các buổi học
lại tiếp tục.
Vorotov học
chẳng thích thú. Biết là chẳng thu thập được gì từ những buổi học này, anh để cho
cô gái Pháp hoàn toàn tự do, không hỏi han gì, không ngắt lời cô. Cô vẫn dịch
theo ý mình, mỗi buổi 10 dòng, anh chẳng lắng nghe, thở khó nhọc và, vì chẳng
biết làm gì, anh chăm chú nhìn mái tóc vàng, chiếc cổ, đôi bàn tay trắng mảnh
mai của cô gái Pháp, và ngửi mùi hương thơm từ chiếc váy áo của cô.
Anh bắt quả
tang những ý nghĩ không tốt của mình và cảm thấy xấu hổ. Hoặc có lúc, lòng anh
dịu lại, anh cảm thấy nhục nhã và bực mình vì cô đối xử lạnh nhạt, nghiêm túc với
anh như với một cậu học trò, không mỉm cười, có vẻ như sợ anh vô ý chạm vào người.
Anh cứ suy nghĩ mãi. Làm sao gây được lòng tin, quen thuộc gần gũi cô hơn để có
thể giúp đỡ cô! Làm sao để cô gái tội nghiệp kia hiểu là cô dạy kém cỏi như thế
nào.
Một hôm, Alice Ossipovna đến với chiếc váy áo hồng rực
rỡ và hơi hở cổ. Người cô toát ra một hương thơm mát mẻ tưởng như có một đám mây
phủ quanh người, chỉ cần thổi lên là cô sẽ bay bổng hoặc tan đi như làn khói. Cô
xin lỗi và nói rằng hôm nay cô chỉ dạy được nửa giờ vì sau đó cô phải đi thẳng
tới nơi khiêu vũ.
Vorotov nhìn
vào cổ cô và một khoảng lưng sát nơi gáy, anh tưởng như mình hiểu ra tại sao những
cô gái Pháp thường mang tiếng là những người nhẹ dạ dễ sa ngã. Anh chìm ngập
trong đám mây hương thơm, sắc đẹp và khoảng vai trần. Còn cô gái không biết gì những
ý nghĩ của anh và cũng chẳng quan tâm, lật vội các trang sách và lẹ làng dịch:
" Chàng đi ngoài đường và gặp một ông quen biết và
nói: Ông đi đâu vậy? Nhìn gương mặt tái xanh của ông tôi thấy đau xót."
Cuốn Mémoires đã đọc xong từ lâu, bây giờ Alice dịch
một cuốn khác. Một hôm, Alice đến sớm trước 1 giờ và xin lỗi vì bảy giờ phải đi
tới rạp Petit Théâtre.
Sau buổi học,
Vorotov tiễn cô ta ra rồi mặc quần áo chỉnh tề
và cũng đi tới rạp hát. Anh có cảm tưởng rằng anh đi đây chỉ là vì muốn nghỉ ngơi,
giải trí, chứ chẳng nghĩ gì đến Alice. Anh không thể nào có ý nghĩ là một người
đứng đắn, thường chỉ quanh quẩn ở nhà, sắp sửa có sự nghiệp khoa học, lại có thể
bỏ ngang công việc chỉ với mục đích là đi gặp một cô gái ít quen biết, ít học
thức, kém thông minh.
Tuy nhiên
trong giờ giải lao, tim anh đập liên hồi, chẳng hiểu tại sao. Anh cũng không nhận
ra là, như một cậu học sinh trung học, anh đang chạy đến phòng diễn viên, rồi
khắp hành lang, nóng lòng tìm kiếm ai đó. Và anh cảm thấy rầu rĩ khi giờ giải
lao kết thúc. Nhưng đến khi thoáng thấy chiếc áo hồng quen thuộc và đôi vai đẹp
dưới làn vải mỏng, tim anh thắt lại như linh cảm một niềm hạnh phúc. Anh mỉm cười
vui vẻ và lần đầu tiên trong đời cảm thấy tình cảm ghen tuông.
Alice đang đứng
với một sĩ quan và hai sinh viên xấu trai. Cô ta cười nói rất to, lộ rõ vẻ làm dáng.
Vorotov chưa bao giờ thấy cô như thế. Chắc hẳn cô đang
sung sướng, thoả mãn, chân thành, nhã nhặn. Tại sao lại thế? Có lẽ những người ấy
thân tình với cô, thuộc về cùng một giới với cô. Và Vorotov cảm thấy giữa anh và lớp người kia có một
vực sâu kinh khủng ngăn cách. Anh chào cô giáo nhưng cô lạnh lùng cúi đầu và đi
nhanh qua, có lẽ cô không muốn những chàng trai kia biết vì túng thiếu mà cô phải
đi dạy học.
Sau lần gặp
ở rạp hát, Vorotov hiểu
rằng anh đã phải lòng cô ta. Trong những buổi học sau, anh đưa mắt nhìn đắm đuối
cô giáo kiều diễm và, không tự kiềm chế mình nữa, anh để mặc đầu óc trôi theo
những ý nghĩ trong sạch và không trong sạch. Gương mặt Alice Ossipovna vẫn không hết lạnh lùng. Cứ mỗi buổi, đúng tám
giờ, cô lại bình thản nói: Au
revoir monsieur! và anh cảm thấy cô ta đã lạnh nhạt với anh
và sẽ tiếp tục lạnh nhạt thế nữa, tình thế của anh vậy là tuyệt vọng rồi.
Thỉnh thoảng,
trong buổi học, anh vẩn vơ mơ mộng, hy vọng, phác hoạ những tính toán tương
lai. Anh nghĩ thầm trong đầu những câu tỏ tình, và luôn nhớ rằng các cô gái Pháp
lúc nào cũng nhẹ dạ, dễ dãi. Vậy mà chỉ cần nhìn gương mặt của cô là những ý nghĩ
đó tắt lịm ngay như ngọn nến ngoài hiên, ở thôn quê, khi trời nổi gió.
Có lần đang
ngà ngà say, như
đang trong cơn mê, không nén lòng được, anh chặn đường cô gái khi vừa xong buổi
học cô bước ra khỏi phòng, anh ngỏ lời tỏ tình:
- Cô rất thân
thiết với tôi! Tôi... tôi yêu cô! Cho phép tôi nói với cô thế!
Alice tái mặt,
chắc là vì nghĩ rằng sau lần tỏ tình này cô sẽ không thể trở lại để kiếm một rúp
mỗi buổi học được nữa. Cô đưa mắt nhìn sợ hãi và thì thào nói to:
- Ôi! Không
như thế được! Đừng nói thế, tôi van ông, không thể thế được!
Sau đó, Vorotov cả đêm không ngủ được, dằn vặt vì xấu
hổ, tự mắng nhiếc mình và không ngừng suy nghĩ. Anh có cảm tưởng là việc tỏ tình
như thế đã xúc phạm cô gái và cô sẽ không tới nhà anh nữa.
Sáng ra,
anh quyết định hỏi địa chỉ cô ở phòng lưu trữ địa chỉ và viết thư xin lỗi cô.
Nhưng Alice vẫn đến dạy dù không nhận được thư xin lỗi. Phút đầu tiên, cô lúng
túng mở sách ra và vội vàng dịch, hăng hái như mọi lần:
"Ôi! Ông bạn trẻ, cô ta nói, đừng xé cánh những bông
hoa trong vườn tôi, tôi muốn dành chúng
cho con gái tôi đang bệnh."
Cô gái vẫn
tiếp tục đến dạy tận ngày hôm nay. Cô đã dịch 4 cuốn sách nhưng Vorotov chỉ biết mỗi một từ Mémoires, khi có người hỏi về công
trình khoa học, anh nản lòng xua tay không trả lời, nói lảng sang chuyện thời
tiết.
______________________
Chú thích của người dịch:
(1)
Sách dạy tiếng Pháp "Cours élėmentaire et progressif de français "của
David Magot.
(2)
Xin chào tạm biệt ông.
THÂN TRỌNG SƠN
dịch từ tiếng Pháp Coûteuses leçons
( Trích L’homme
à
l’étui Traduit du russe par
Denis Roche )